رفتارهای خودآزارانه یا خودزنی نوجوانان به‌عنوان مکانیسم مقابله در برابر احساسات منفی و دردناک نوعی چالش سلامت روان با هدف کاهش تنش‌های روحی نوجوانان است. این رفتار واکنشی از طرف فرد به تنش‌های روحی و روانی است که به‌دلایل مختلفی مانند اختلالات روانی نوجوانان، افسردگی نوجوانان یا اضطراب بروز می‌کند. در طی این رفتار نوجوان با صدمه و آسیب فیزیکی به خود و بروز واکنش‌های عاطفی و احساسی شدید، سلامت جسم و روان خود را به خطر می‌اندازد. خودآزاری در مراحل بلوغ معمولا با احساس تنهایی، شرم، گناه یا ناتوانی در بیان مشکلات همراه است. بنابراین از آنجا که کنترل احساسات و خودآزاری رابطه نزدیکی با هم دارند، والدین، مسئولان مدارس و خانواده نوجوان باید حمایت روانی مناسبی را از نوجوان داشته باشند. در این مطلب با بررسی نشانه‌های متداول رفتارهای خودآزارانه، عوامل تاثیرگذار و ریشه‌های خودزنی و نحوه پیشگیری و درمان آن از طریق جلسات مشاوره نوجوان از آن‌را بررسی می‌کنیم.
آنچه خواهید خواند
علائم جسمی خودزنی در نوجوانان
طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی خودزنی در نوجوانان بین ۱۵ تا ۱۹ سال یکی از رفتارهای پر خطر با رشد بالا در کشورهای مختلف به‌دلیل افزایش استرس‌های اجتماعی و روانی است. در آمریکا حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد نوجوانان حداقل یکبار در زندگی خود تجربه خودآزاری داشته‌اند و این رفتار در دختران بیشتر است.
خودزنی به عنوان مکانیسم مقابله یا واکنش منفی افراد برای مقابله با احساسات دردناک از طریق صدمه و آسیب است. خودآزاری بیشتر مواقع نشانه این است که فرد در پریشانی عمیقی به سر می‌برد و او برای ابراز احساس ناامیدی، خشم یا کنترل مشکلات به خود آسیب می‌زند. نوجوانان با رفتارهای آسیب‌رسان به‌صورت جزئی یا جدی ممکن است به خود صدمه بزنند:
- بریدن، خراش دادن بدن
- کشیدن و کندن موهای سر
- حک کردن نشان یا علامت روی بدن
- سوزاندن به‌وسیله آتش یا مواد شیمیایی
- گاز گرفتن، کبود کردن یا ضربه زدن شدید به خود
- کوبیدن بدن به یک جسم سخت
برخی نوجوانان برای مقابله با احساسات کنترل نشده خود روش‌های غیر مستقیمی را به‌کار می‌برند. نوشیدن بی‌رویه الکل، مصرف مواد مخدر، رابطه جنسی پرخطر یا حتی ورزش افراطی آسیب‌زننده به بدن و غذا نخوردن نمونه‌هایی از دیگر رفتارهای خودآزارانه هستند.
تأثیرات عاطفی و رفتاری خودزنی
نوجوانانی که به خود آسیب می‌زنند، اغلب سعی دارند این رفتار را از دیگران پنهان کنند. زیرا آن‌ها به خاطر این موضوع خجالت می‌کشند و نگران آن هستند که والدین،دوستان یا سایر افراد برای این موضوع عصبانی شوند یا طردشان کنند. به‌همین دلایل نشانه‌های رفتاری و عاطفی مشکوکی از خود نشان می‌دهند. متداول‌‌ترین نشانه‌های هشدار خودزنی از نظر رفتاری و عاطفی به شرح زیر هستند:
نشانه‌های رفتاری خودزنی
- دوری از فعالیت‌هایی مانند شنا که بدن آن‌ها دیده می‌شود
- پوشیدن لباس‌هایی که بازو یا پاهای آن‌ها را می‌پوشاند
- اشیای خطرناک مانند تیغ، چاقو، فندک یا کبریت را پنهان می‌کنند
- از باند و وسایل ضدعفونی به‌طور مکرر استفاده می‌کنند
- الگوی خواب یا خوردن آن‌ها تغییر می‌کند
- علاقه خود به فعالیت‌های لذت بخش قبلی خود را از دست می‌دهند
- مدرسه را ترک می‌کنند یا عملکرد ضعیفی در تحصیل دارند
نشانه‌های عاطفی خودزنی
- بیشتر اوقات تحریک‌پذیرند و به‌آسانی برانگیخته می‌شوند
- خلق و خوی آن‌ها مدام در حال تغییر است
- احساس غم، پوچی یا ناامیدی می‌کنند
- احساس بی ارزشی و گناه می‌کنند
- تغییرات عاطفی در نوجوان بسیار شدید است
تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر خودزنی نوجوانان
در دنیای دیجیتال امروز، نوجوانان دچار مشکل خودآزاری، روش‌های مختلفی برای ادامه این رفتار در شبکه‌های اجتماعی پیدا کرده‌اند. در این نوع رفتار خودآزارانه، نوجوان هویت‌های مجازی ناشناسی برای خود در ایجاد می‌کند و نظرات توهین‌آمیزی را در مورد خود پست می‌کند. این هویت‌های مجازی همچنین ممکن است از دیگر افراد نیز نظرات همراه با خشونت نیز دریافت کند. در حالت دیگر هم برخی از شبکه‌های اجتماعی یا گروه‌های آنلاین رفتارهای خودآزارانه را به طور غیر مستقیم ترویج می‌کنند که خود، عامل تقلید آن در نوجوانان دارای سابقه اختلالات روحی است.
بررسی روان‌شناختی انگیزه‌های پشت خودزنی
هر چند بسیاری از افراد بر این باورند که خودآزاری نوجوانان راهی برای جلب حمایت است، اما این رفتار مشکلی جدی است که انگیزه‌های روان‌شناختی بسیاری پشت آن وجود دارد. نوجوان از رفتارهای خودآزارانه برای پاسخی به این موارد استفاده می‌کند:
- مدیریت، کاهش یا ابراز احساسات بسیار دردناک و منفی
- کاهش تنش، ترس، فشار، اضطراب برای تجربه موقت آرامش
- بیان و ابراز احساسات کنترل نشده
- بی‌حسی عاطفی یا کاهش دردهای روانی از طریق درد فیزیکی
- احساس کنترل بر مشکلات
از نظر متخصصان، خودآزاری به عنوان نشانه اختلال در سلامت روان شناخته می‌شود و نیاز به ریشه‌یابی بروط مشکل دارد. معمولا این رفتار در لحظه نوجوان را تسکین می‌دهد، اما با ظاهر شدن مجدد این احساسات، میل به این رفتار نیز افزایش می‌یابد. در نتیجه ادامه این چرخه و تبدیل شدن آن به عادت، نوجوان دچار مشکلات روحی بسیار جدی می‌شود. در بیشتر موارد ارتباط افسردگی با خودآزاری در نوجوان بسیار آشکار و تایید شده است اما سایر موارد مانند اضطراب، اختلال شخصیت مرزی، اختلال استرس پس از سانحه از موقعیت‌های جدی سلامت روان هستند که همراه با رفتارهای خودآزارانه آشکار می‌شوند.
پیشگیری از رفتارهای خودآزاری
حمایت روانی نوجوانان در محیط‌های اجتماعی که وی حضور دارد، اولین قدم در پیشگیری از خودزنی و درمان آن است. شناسایی زودهنگام رفتارهای خودآزارانه، دخالت والدین در درمان تخصصی همراه با حمایت روانی اعضای خانواده، مسئولان مدارس و در نهایت درمان‌های شناختی-رفتاری برای خودآزاری مهم‌ترین مراحل در جلوگیری از تشدید رفتار و عواقب ناشی از آن هستند.
اهمیت شناسایی زودهنگام رفتارهای خودآزارانه
مداخلات زودهنگام در شناسایی و درمان رفتارهای خودآزارانه از تشدید مشکل و تبدیل آن به عادتی آسیب‌زا که حتی می‌تواند منجر به خودکشی شود، جلوگیری کند. زیرا این اقدامات می‌توانند نشانه‌هایی از مشکلات جدی مثل افسردگی، اضطراب، اختلالات دو قطبی باشد که نیاز به رسیدگی تخصصی پزشک دارند. در مرحله اول والدین به محض مشاهده نشانه‌های فیزیکی، رفتاری و عاطفی لازم است حمایت احساسی لازم را از نوجوان داشته باشند. رعایت نکات زیراز طرف والدین بسیار تاثیرگذار است:
۱.با حفظ آرامش، احترام، عدم قضاوت یا واکنش منفی نوجوان را دعوت به گفتگو و بیان احساسات یا تجربیات درناک خود کنید.
۲. به نوجوان ای اطمینان را بدهید که احساسات او طبیعی و البته دردناک است.
۳. با گفتن کلمات آرامش‌بخش از او بخواهید در مورد علت کار خود گفتگو کند.
۴. در صورت مشاهده آسیب فیزیکی یا جراحت، در آرامش و بدون بحث، مراقبت‌های پزشکی لازم را به او ارائه دهید.
۵. نوجوان را تشویق به فعالیت‌های فیزیکی سالم مانند ورزش، پیاده‌روی، شنا و یوگا کنید.
۷. همراه نوجوان هر روز یک کتاب یا برنامه تلویزیونی مشاهده کنید و از او بخواهید خاطرات روزانه‌اش را بنویسد.
نقش مدارس در پیشگیری از خودزنی
مدارس به عنوان محیط‌های آگاهی‌بخش و آموزش‌دهنده می‌توانند با برگزاری کارگاه‌های مرتبط در خصوص رفتارهای آزاردهنده، در شناسایی زودهنگام آن به والدین و نوجوان کمک کنند. همچنین ارائه آموزش‌هایی مانند نحوه مدیریت استرس به نوجوان در تنظیم هیجانات وی بسیار موثر است. در این میان معلمان نیز نقش مهمی دارند. آن‌ها باید نشانه‌های هشداردهنده رفتارهای خودآزارانه و موارد مشکوک را به مشاور مدرسه گزارش دهند تا مشکل به درستی شناسایی و رفع شود. فراهم آوردن فضای امن برای گفتگوی دانش‌آموز در مورد مشکلات خود با مشاور مدرسه نیز وظیفه‌ای است که مدیران لازم است آن‌را در نظر بگیرند.
تأثیر حمایت همسالان در کاهش رفتارهای خودآزارانه
از آنجا که احساس تنهایی و طرد شدن مهم‌ترین اثرات اجتماعی خودزنی است، حمایت همسالان نوجوان نقش مهمی در کاهش این احساسات و تنش ناشی از آن دارد. این حمایت به وی حس ارزشمندی، افزایش اعتماد به نفس داده و باعث کاهش استرس در نوجوانان و شرمندگی آن‌ها می‌شود. ضمن اینکه همراهی همسالان با نوجوان دارای رفتار خودآزارانه در فعالیت های مثبت مانند ورزش، انجام کارهای هنری یا گفتگو راهی مناسب برای انحراف توجه او از احساسات منفی است.
نقش روان‌درمانی در درمان خودزنی نوجوانان
بهره‌گیری از روش‌های درمانی برای خودآزاری و کمک گرفتن از یک روانپزشک یا روانشناس بر حسب شدت خودزنی در نوجوان کمک می کند تا دلیل این کار ریشه‌یابی شود. به این شکل نوجوان می‌تواند آسیب‌های روحی گذشته خود را از طریق صحیح التیام دهد. در طی روانکاوی و یا حتی مشاوره روانپزشکی، پزشک با ترکیب روش‌های درمان شناختی- رفتاری و آموزش مهارت‌‌های مقابله‌ای این مشکل را به‌صورت ریشه‌ای درمان می‌کند.
در طی جلسات درمانی نوجوان تجربیات و احساسات دردناک یا غم انگیز خود را با پزشک در میان می‌گذارد و متخصص، راهنمایی لازم در این خصوص را انجام می دهد. در بسیاری موارد ریشه رفتارهای خودآزارانه سرنخی در افسردگی نوجوانان، مشکلات دو قطبی، مشکلات هویت در نوجوانان، غم و اندوه‌های سرپوش گذاشته شده یا راهی برای مبارزه با کمال‌گرایی است. بنابراین توجه جدی به این مشکل می‌تواند مانع شدید شدن مشکل در نوجوان شود.
جمع‌بندی پایانی
خودزنی یا رفتارهای خودآزارانه در نوجوانان که همراه با آسیب‌های فیزیکی، عاطفی یا رفتاری است، نوعی چالش سلامت روان به‌حساب می آید که نیاز به توجه ویژه دارد. والدین و مسئولان مدارس لازم است ضمن شناسایی سریع نشانه‌ها، با حمایت روانی لازم و ایجاد محیط امن گفتگو، نوجوان را در درمان و جلوگیری از تشدید آسیب‌ها راهنمایی کنند. همچنین دریافت مشاوره‌های تخصصی و مراجعه به روانپزشک برای بررسی ریشه‌ها و دریافت درمان لازم در این مسیر ضروری است.
درمان خود آزاری نوجوانان در کلینیک دلوان
در مواردی مانند خودآزاری در نوجوانان، بعضا نیاز است تا پروسه روان دارو درمانی انجام شود. بعنی همزمان با جلسات روانکاوی برای بررسی ریشه ها و حل ریشه ای آن، نیاز است تا نوجوان ما بصورت موقت داروهایی را مصرف کند تا علایم در او کاهش یابد. و روانکاو و درمانگر فرصت و آرامش آن را پیدا کند که بتواند این مشکل را ریشه ای بررسی کند. برای اطلاعات بیشتر در این رابطه می توانید با کلینیک ارتباط بگیرید.
مراجع:
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.
