وسواس فکری (OCD) نوعی اختلال عصبی-شناختی است که با دو علامت خاص یعنی افکار وسواسی و رفتارهای اجباری بروز می‌کند که آزار دهنده است. در این اختلال، افراد الگویی از افکار یا ترس‌های ناخواسته که به عنوان وسواس شناخته می‌شود، دارند و برای خلاص شدن از شر این افکار، به سمت انجام رفتارهای تکراری که به آن اجبار می‌گویند، روی می‌آورند. در ادامه، اول درباره وسواس فکری، علائم آن، عوارض و علت ها (که کلیدی ترین فاکتور برای درمان وسواس فکری است)، صحبت می کنیم و بعد از آن درباره درمان وسواس فکری مخصوصا نوع شدیدش، و راهکارهای مدیریت وسواس فکری، صحبت می کنیم.
آنچه خواهید خواند
وسواس فکری
این رفتارهای تکراری شامل مواردی مانند شستن و تمیز کردن مدام دست‌ها تا وقتی دچار زخم شوند، چک کردن و بررسی مکرر کارها یا انجام هر فعالیت مشابه تکراری به شکل غیر عادی است که در کار روزانه فرد و تعاملات اجتماعی وی دخالت ایجاد می‌کند. البته بسیاری از افراد، افکار مزاحم یا رفتارهای تکرار کننده‌ای ممکن است داشته باشند، اما این موارد زندگی روزمره آن‌ها را دچار اختلال نمی‌کند. معمولا کسانی که دچار اختلالOCD هستند، در صورت انجام ندادن این کارها دچار ناراحتی شدید و ترس از عواقب کامل نکردن کارها می‌شوند. به عبارتی در رها شدن از این افکار یا توقف فعالیت های تکراری مشکل دارند. با این حال برای تشخیص کامل لازم است به شکل جزئی‌تری علائم مربوط به آن را بررسی کرد و بعد از آن برای درمان وسواس فکری اقدام کرد.
علائم وسواس فکری چیست؟
اکثر افراد دارای اختلال OCD ، افکارهای وسواسی و رفتارهای اجباری را تجربه می‌کنند. اما در برخی نیز ممکن است تنها یکی از این دو نشانه، غالب باشد. در اینجا به بررسی جزئی‌تر نشانه‌های فوق می‌پردازیم.
افکار وسواسی
این نشانه شامل افکار، امیال یا تصاویر ناخواسته‌ای در ذهن هستند که بارها و بارها تکرار می‌شوند به شکلی که فرد قادر به نادیده گرفتن یا فکر نکردن به آن نیست. بعضی از این افکار رایج به شرح زیر هستند:
- نگرانی از آسیب خود یا سایر افراد
- پلک زدن مداوم، تنفس مکرر یا دیگر احساسات مشابه
- نگرانی در مورد میکروب‌ها و آلودگی‌هایی که با بدن در تماس است
- ترس از دست دادن یا فراموش کردن چیزها
- نگرانی در مورد از دست دادن کنترل کار یا حرف‌ها
- افکار ناراحت کننده در مورد جنسیت، مذهب، خشونت
- نیاز به متقارن یا منظم بودن اشیا
رفتارهای اجباری
این دسته نشانه‌ها اعمال فیزیکی یا ذهنی هستند که فرد احساس می‌کند باید آن‌ها را انجام دهد. در این حالت ممکن است شخص باور داشته باشد که با انجام آن کارها، افکار ناخواسته را متوقف کرده یا از وقوع اتفاق‌های بد جلوگیری می‌کند. نمونه‌هایی از این رفتارهای اجباری رایج به شرح زیر هستند:
- انجام فعالیت‌ها به ترتیب و نظم خاص در هر زمان طبق روالی خشک و غیر قابل انعطاف
- شمارش اشیا، قدم‌ها به شکل مکرر و اهمیت دادن به اعداد خاص
- شستشو و نظافت بیش از اندازه
- چیدن اشیا به ترتیبی خاص
- چک کردن چند باره قفل درب‌ها، خاموش بودن وسائل و مواردی مشابه آن
- تکرار برخی کلمات یا دعا کردن‌های ذهنی بی کلام
هر کدام از این نشانه‌ها می‌توانند از خفیف تا جدی در هر فرد بروز کند و گاهی اوقات با گذشت زمان بهتر یا بدتر می‌شوند. حتی وسواس در مورد فعالیت‌ها یا چیزهایی که فرد مجبور به انجام آن است نیز تغییر می‌کند. این رفتارها برای فرد دچار اختلال نیز آزاردهنده است، بنابراین توجه به شناخت دلایل آن و سپس شروع درمان ضروری است.
علل وسواس فکری چیست ؟
متخصصان به شکل واضح و دقیق، به دلیل ایجاد وسواس فکری در افراد پی نبرده‌اند. با این حال احتمال وجود سه عامل زیر را در این میان بیشتر می‌دانند:
- عوامل ژنتیکی: مطالعات نشان می‌دهد افرادی که یکی از بستگان درجه یک آن‌ها دچار وسواس فکری است، درصد احتمال بروز این اختلال در آن‌ها نیز بالا است. هر چند هیچ ژن خاصی به عنوان عامل ایجاد آن شناسایی نشده است.
- تغییرات مغزی: تصویربرداری‌های انجام شده از ساختار مغزی افراد دارای وسواس فکری نشان می‌دهد که آن‌ها تفاوت‌هایی در ساختار کورتکس و سابکورتیکال مغزی خود نسبت به سایر افراد دارند.
- تروما: برخی مطالعات نیز ارتباط بین آسیب‌های دوران کودکی مانند سوء استفاده یا بی توجهی با بروز وسواس فکری در بزرگسالی را نشان می‌دهد. در برخی موارد نیز ممکن است وسواس فکری بعد از یک تغییر در زندگی مانند نقل مکان، تولد خواهر یا برادر، ازدواج یا طلاق ظاهر شود.
با این حال جدا از دلایل ایجاد این اختلال، لازم است بعد از شناسایی نشانه‌های آن با مراجعه به متخصص مربوط نسبت به درمان اقدام کرد.
درمان وسواس فکری به چه شکل انجام می‌گیرد؟
وسواس فکری از طریق برخی روش‌های روان درمانی یا استفاده از داروها قابل مدیریت است. با این حال لازم است افراد همواره روند درمان را زیر نظر متخصص دنبال کنند. به طور کلی پزشکان بعد از تشخیص این اختلال، روش‌های زیر را برای کنترل و مدیریت نشانه‌ها مورد استفاده قرار می‌دهند:
درمان شناختی رفتاری
این نوع درمان می‌تواند به تغییر الگوی رفتاری فرد کمک کند. روشی که پزشک در این خصوص مورد استفاده قرار می‌دهد، قرار دادن فرد در موقعیت ایجاد اضطراب یا اجبار به انجام کار است. این موقعیت که طراحی شده توسط متخصص است، به فرد دارای اختلال وسواس فکری می‌آموزد که چگونه افکار ذهنی‌اش را کاهش دهد یا متوقف کند. درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد و درمان شناختی رفتاری مبتنی بر استنتاج و ذهن آگاهی نیز دیگر روش‌ها در این دسته هستند.
درمان دارویی وسواس فکری مخصوصا نوع شدید آن
داروهای اصلی مورد استفاده در کنترل اختلال وسواس فکری از دسته مهار کننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین یا داروهای ضد افسردگی هستند. داروهایی مانند سیتالوپرام، اسیتالوپرام، فلوکستین، فلووکسامین، پاروکستین، سرترالین برخی از متداول‌ترین آن‌ها به حساب می‌آیند. این داروها بنا بر تشخیص پزشک برای مدت حداقل یک تا دو سال و برخی موارد به شکل دائمی تجویز می‌شوند.
درمان‌های جایگزین برای وسواس فکری
در موارد نادر که درمان‌های فوق پاسخگو نباشند، پزشک با استفاده از دستگاه‌هایی خاص، فعالیت الکتریکی مغز را در برخی نواحی تغییر می‌دهد. این روش که به نام «نورومدولاسیون» هم نامیده می‌شود، سلول‌های عصبی تحریک می‌شوند. در مواردی هم که نشانه‌های وسواس فکری باعث ایجاد ناتوانی فیزیکی در فرد شوند، از طریق عمل جراحی با روش‌هایی خاص سلول‌های مغز در مناطق مرتبط از بین برده می‌شوند.
باید توجه داشت که در صورت نادیده گرفتن نشانه‌های مربوط به اختلال وسواس فکری، به مرور زمان می‌تواند عوارضی برای سلامت روحی و تعاملات اجتماعی فرد بوجود آورد.
عوارض وسواس فکری چیست؟
وسواس فکری می‌تواند ساعات زیادی از زندگی روزانه فرد را درگیر خود کند. همچنین باعث ایجاد مشکلات و چالش‌های بسیاری در روابط خانوادگی و اجتماعی می‌شود. حال ببینیم هر یک از این موارد به چه علت ایجاد می‌شود و چگونه می‌تواند تاثیرات نامطلوب خود را بر فرد بگذارد:
افسردگی و اضطراب
وسواس فکری اغلب با افسردگی و اختلالات اضطرابی مانند اضطراب اجتماعی، اختلال هراس و اضطراب جدایی همراه است. این موضوع علاوه بر درگیر کردن فرد، برای اعضای خانواده نیز چالش برانگیز است و باعث ناراحتی آن‌ها می‌شود.
مشکلات اجتماعی
در صورت عدم توجه به اختلال وسواس فکری و نادیده گرفتن آن، به دلیل اضطراب ناشی از ایجاد افکار وسواس‌گونه حتی ممکن است انجام فعالیت روزمره فرد مانند خوردن، نوشیدن، خرید یا مطالعه هم دشوار شود. حتی برخی افراد به این دلیل خانه نشین می‌شوند.
به دلیل این عوارض، افراد دچار وسواس فکری اغلب از این عوارض و نشانه‌ها خجالت می‌کشند و تلاش زیادی برای پنهان کردن آن انجام می‌دهند. بنابراین لازم است به محض تشخیص، نسبت به درمان و کنترل با همراهی متخصص اقدام کرد.
راهکارهای فردی مدیریت وسواس فکری چیست؟
اختلال وسواس فکری یک بیماری مزمن است که همیشه می‌تواند بخشی از زندگی فرد باشد. بنابراین اشخاص درگیر آن باید با همراهی پزشک متخصص، برخی فعالیت‌ها را نیز در زندگی روزانه خود قرار دهند تا کنترل این علائم را راحت‌تر کنند.
تکنیک‌های آرامش‌بخش
استفاده از تکنیک‌های مدیتیشن، یوگا، تای چی و ماساژ برای حداقل ۳۰ دقیقه در روز می‌تواند به مدیریت علائم استرس‌زای ناشی از وسواس فکری کمک کنند. بنابراین می‌توان با آموزش و یادگیری اصول آن یا شرکت در کلاس‌های مرتبط تا حدی افکار مربوط به این اختلال را کنترل کرد.
تغییر سبک زندگی
برای مدیریت بهتر وسواس فکری لازم است با انجام تغییراتی اندک در سبک زندگی روزمره خود به شرح زیر، روند درمانی با همراهی پزشک را سریع‌تر کرد.
- دریافت نظرات مشاوره‌ای روانپزشک و متخصص سلامت روان برای تمرین منظم روش‌های پیشنهادی وی در خانه
- مطالعه نکات لازم در مورد اختلال وسواس فکری و تعهد به برنامه درمانی تجویزی از طرف پزشک
- مصرف داروها به شکل منظم حتی در حالتی که احساس خوبی دارید
- تمرکز بر اهداف بهبود خود و اینکه فرایند درمان مداوم و همیشگی است
- توجه به نشانه‌های هشداردهنده بازگشت اختلال در حین درمان و در میان گذاردن آن با پزشک
- اطلاع به پزشک در صورت مصرف هر نوع داروی مکمل یا بدون نسخه برای رفع تداخلات احتمالی
- نوشتن افکار وسواس گونه‌ای که به ذهن می‌رسد
- ورزش منظم، داشتن رژیم غذایی سالم، خواب کافی، فعالیت‌های تفریحی برای هدایت انرژی ذهن به سمت مناسب
- تعهد به برنامه منظم روزانه فعالیت در خانه، محل کار یا مدرسه
حمایت اجتماعی
شرکت افراد مبتلا به وسواس فکری و خانواده‌های آن‌ها در گروه‌های حمایتی شامل افراد دارای تجربیات مشابه نوعی حمایت اجتماعی موثر به حساب می‌آید. این گروه‌ها فرصتی برای یادگیری بیشتر و تجربه امنیت و آرامش بیشتر است.
در نهایت باید توجه داشت که وسواس فکری نوعی اختلال مرتبط با سلامت روان است. بنابراین به محض تشخیص نشانه‌ها، همراهی با روانپزشکان و مراجعه به کلینیک‌های معتبر در این خصوص به مدیریت علائم و کاهش تاثیر نامطلوب آن در زندگی فرد و همچنین خانواده وی خواهد داشت.
منابع:
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.
