اوتیسم، مجموعه‌ای از اختلالات در رشد مغزی است که در روابط اجتماعی و ارتباطی کودک با دیگران تاثیر می‌گذارد. هر چند نزدیک به ۴۰ درصد از کودکان اوتیستیک توانایی‌های منحصر به فردی در هنر یا تحصیل دارند، با این حال، آن‌ها به دلیل ناتوانی‌های ذهنی، گفتاری، رفتاری و نقص مهارت‌های مرتبط در این خصوص چالش‌هایی در تعامل با دیگران دارند. مشاوره کودک برای این بچه ها بسیار مفید می تواند باشد. به همین دلیل در این مطلب ضمن ارائه تعریفی کامل از این اختلال و نشانه‌ها , و علائم آن در کودکان، انواع روش‌های درمانی و نکات لازم در انتخاب بهترین نوع درمان (انتخاب بر اساس بودجه و هزینه، تجربه و تخصص درمانگر و یا نیاز کودک) را مورد بررسی قرار می‌دهیم. (از یاد نبرید که درمان موثر کودکان اوتیسم، نیاز به مشارکت والدین دارد.)
آنچه خواهید خواند
اوتیسم چیست؟
اوتیسم یک اختلال پیچیده و دائمی عصبی-رشدی است که بر تعامل اجتماعی، ارتباطی، رفتار و علائق کودک تاثیر می‌گذارد. این اختلال طیف وسیعی از نشانه‌های خفیف تا شدید را در بر می‌گیرد. با این حال بعضی از مهم‌ترین علائم رایج آن کناره‌گیری اجتماعی، تکرار کلمات، مشکل در تفسیر زبان بدن و لحن غیر عادی در گفتار است. علائم اوتیسم از سن دو سالگی قابل تشخصیص است و در برخی موارد بعد از آن تشدید می‌شود و به شکل مواردی مانند عدم پاسخ کودک هنگام صدا زدن نام او یا برقرار نکردن تماس چشمی بروز می‌کند. در هر حال با مشاهده هر یک از این موارد لازم است در کوتاهترین زمان ممکن برای ارزیابی دقیق و آغاز روند درمان به پزشک مراجعه کرد.
علائم اوتیسم چیست ؟
معمولا نشانه‌های اوتیسم هنگام کودکی و قبل از سه سالگی بروز می‌کند. هر چند این اختلال به مرور با رشد کودک هم می‌تواند در سنین بالاتر خود را نشان دهد. با این حال متداولترین علائم آن به شرح زیر هستند:
نشانه‌های غیر عادی در تعاملات و ارتباطات اجتماعی
- ناتوانی در برقراری ارتباط چشمی
- عدم واکنش به صدا زدن نام خود توسط دیگران
- متناسب نبودن حالات چهره، لحن صدا، حرکات بدن
- عدم تغییر چهره در حالت‌های شاد، غمگین، عصبانیت یا تعجب
- دامنه حرکتی کم در برخی موقعیت‌ها (مثلا موقع خداحافظی دست تکان نمی دهد)
- داشتن لحن غیر عادی یا صدایی شبیه آواز یا ربات گونه
- عدم توجه به همسالان و مشارکت نکردن در بازی‌ها با آن‌ها
- مشکل در درک رفتار یا دیدگاه دیگران
- نگاه نکردن یا گوش ندادن به دیگران هنگام ارتباط با آن‌ها
رفتارهای محدود یا تکرار شونده
- علاقه شدید و تمرکز به موضوع یا وسیله‌ای خاص مانند قسمت‌های متحرک اشیا، اعداد
- انجام دادن کارها به طور مکرر و غیر عادی به عنوان مثال تکرار کلمات یا جمله‌ها، جنبیدن و تکان خوردن مداوم
- حساسیت بیش از اندازه یا کمتر از معمول به صدا، لمس، بوها یا مناظری که برای افراد دیگر عادی است
- عدم تمایل به در آغوش گرفتن یا در آغوش گرفته شدن
- مشکل در سازگاری با تغییرات جزئی و ناراحتی از آن
- ادامه صحبت در مورد موضوع مورد علاقه خود بدون توجه به دیگران
سایر نشانه‌ها
- نقص در مهارت‌های گفتاری
- نقص در مهارت‌های حرکتی
- نقص در مهارت‌های شناختی و یادگیری
- رفتار بیش فعال، تکانشی یا بی توجهی
- عادات غذایی غیر معمول و اختلال در خواب
- خلق و خوی غیر معمول، اضطرای، استرس یا نگرانی بیش از حد
- فقدان ترس یا ترس بیش از حد
البته تشخیص نهایی اوتیسم بر عهده پزشک است. با این حال شناسایی به موقع اختلال و مراجعه سریع به متخصص، نقش مهمی در تسریع روند درمان و تطبیق کودک با زندگی عادی روزانه دارد.
انواع روش‌های درمان اوتیسم کدامند؟
پزشک بعد از مراجعه کودک مشکوک به اختلال اوتیسم، با انجام آزمایشات خاص نسبت به بررسی اولیه برای قطعی بودن آن می‌پردازد. سپس بر حسب نیاز وی و اهداف مد نظر، روش‌های درمانی مختلفی را طی جلسات متعدد برای تقویت مهارت‌های مرتبط مورد استفاده قرار می‌دهد. متداولترین نوع روش‌های درمانی به شرح زیر هستد:
رفتار درمانی
روش‌های مختلفی در رفتار درمانی کودکان اوتیسم مورد استفاده قرارمی‌گیرد. یکی از متداولترین آن‌ها، تحلیل رفتار کاربردی (ABA) است. هدف از این نوع درمان، تقویت رفتارهای مثبت و آموزش مهارت‌های جدید به کودک است. این مهارت‌ها بر حسب نیاز کودک شامل انواع مهارت های اجتماعی، مراقبت‌های شخصی، فعالیت در مدرسه یا مهارت‌های ارتباطی است. در روش تحلیل رفتار کاربردی، درمانگر هر مهارت را طبق نیاز و توانایی کودک به اجزای سازنده تقسیم می‌کند و از طریق تکرار و تشویق کودک، آن‌ها را به وی آموزش می‌دهد.
بجز روش تحلیل رفتار کاربردی، رفتار درمانی زبانی (VBT) و رفتار درمانی شناختی (CBT) نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در روش زبانی، برقراری ارتباط بدون کلام به کودک آموزش داده می‌شود. در روش دوم نیز که بیشتر در نوع خفیف اوتیسم استفاده می‌شود، بعد از شناسایی محرک‌های رفتاری کودک، درمانگر او را تشویق می‌کند تا رفتار صحیح را جایگزین کند.
گفتاردرمانی
افراد دارای اختلال اوتیسم، مشکلات بسیاری در ارتباط گفتاری و تعامل اجتماعی یا مهارت‌های غیر کلامی دارند. به عنوان مثال نحوه صحبت آن‌ها با صداهای غیر عادی و خشن یا تکرار طوطی وار کلمات دیگران همراه است و به درستی نمی‌توانند منظور خود را بیان کنند و ارتباط بگیرند. این نوع روش درمانی در آموزش و بهبود مهارت‌هایی مانند برقراری تماس چشمی، درک حرکات، بیان منظور خود از طریق نمادهای تصویری یا زبان اشاره بسیار موثر است. در جلسات گفتار درمانی اهداف زیر برای کمک به فرد در نظر گرفته می‌شود: (در قسمت همه چیز درباره گفتار درمانی کودکان توسط گفتار درمانگر، گفتار درمانی را مفصل توضیح داده ایم)
- بیان مناسب کلمات
- برقراری ارتباط مناسب کلامی و غیر کلامی
- تقویت مهارت‌های مکالمه و تبادل نظر با دیگران
- کمک به برقراری ارتباط و تعامل مناسب با افراد و لذت از آن
- یادگیری مهارت خود کنترلی
کاردرمانی
هدف اصلی کار درمانی کمک به کودکان دارای اختلال اوتیسم برای بهبود کیفیت زندگی خود در خانه و مدرسه و انجام فعالیت‌های روزمره است. در طی جلسات، کار درمانگر بعد از ارزیابی کامل بر حسب نیاز کودک، او را در بهتر شدن مهارت‌های روزمره زندگی به شرح زیر همراهی می‌کند:
- مهارت‌های مربوط به نظافت شخصی مانند مسواک زدن، دستشویی رفتن
- مهارت‌های حرکتی مانند گرفتن اشیا برای برش با قیچی یا دوچرخه سواری و بالا رفتن از پله به تنهایی
- مهارت‌های مربوط به درست نشستن و وضعیت بدنی
- مهارت‌های ادراکی مانند تشخیص تفاوت بین رنگ‌ها، شکل‌ها و اندازه‌ها
- آگاهی از بدن خود و ارتباط با دیگران
- مهارت‌های بصری برای خواندن و نوشتن
- مهارت‌های اجتماعی، حل مساله، بازی کردن به تنهایی
با آموزش این مهارت‌ها کودک دارای اوتیسم می‌تواند به مرور نحوه روابط خود با دیگران را بهتر کند، سطح تمرکز خود را افزایش دهد و احساساتش را به شکل بهتری نشان دهد.
بازی درمانی
نحوه بازی کودکان دارای اختلال اوتیسم با دیگران متفاوت است. اما معمولا آن‌ها در بیشتر موارد تظاهر به بازی می‌کنند و ممکن است علاقه‌ای به بازی با سایر کودکان نداشته باشند. با این وجود متخصصان در این کودکان از بازی درمانی برای بهبود مهارت‌های زیر استفاده می‌کنند (البته در قسمت صفر تا صد بازی تراپی یا بازی درمانی کودکان توسط متخصص، می توانید درباره بازی تراپی کودکان بیشتر بخوانید):
- مهارت‌های اجتماعی و عاطفی
- تقویت مهارت‌های کلامی
- آموزش نحوه تفکر به روش‌های مختلف
- کمک به بازی کردن با همسالان خود
- بهبود تعامل و ارتباط با دیگر افراد
- بهبود کیفیت بازی در کودک با هدف لذت بخش کردن فعالیت برای وی
انتخاب هر یک از این روش‌های درمانی بعد از ارزیابی اولیه کودک دارای اختلال اوتیسم توسط پزشک انجام می‌گیرد. معمولا روند بهبود طولانی مدت است و لازم است والدین در این خصوص همراهی لازم را داشته باشند.
انتخاب بهترین روش درمان اوتیسم چگونه باید انجام شود؟
برای تصمیم‌گیری در خصوص انتخاب بهترین روش درمانی لازم است نیازهای کودک، تخصص و تجربه درمانگر و میزان بودجه مورد توجه قرار گیرد. هر یک از این موارد می‌توانند در تسریع روند بهبود نقش مهمی داشته باشند.
بر اساس نیازهای کودک
در اولین گام باید در نظر داشته باشید که انتظار چه نتیجه‌ای از روند درمان دارید. آیا هدف‌تان کمک به کودک برای افزایش استقلال است یا کسب مهارت‌های اجتماعی برای پیدا کردن دوست یا انجام امور شخصی خود. همچنین ممکن است موارد دیگری را نیز در نظر داشته باشید. در هر حال لازم است بر اساس سطح توانایی شناختی، عملکردی و رفتاری فرزندتان با مشاوره و همراهی متخصص، بهترین روش درمان را انتخاب و پیگیری کنید.
بر اساس تجربه و تخصص درمانگر
مشاوره و درمان اوتیسم نیاز به تحصیلات و تخصص متناسب دارد. بنابراین لازم است با جستجو و تحقیق، درمانگران و کلینیک‌های معتبر دارای سابقه فعالیت در زمینه اوتیسم را پیدا کرد. تحقیق در مورد سوابق درمان و کار کردن پزشک با سایر کودکان اوتیسم، بهترین روش برای تصمیم در خصوص اثربخشی آینده جلسات درمانی است.
بر اساس بودجه و هزینه
جلسات درمانی اوتیسم با توجه به خفیف یا شدید بودن اختلال ممکن است کوتاه یا طولانی مدت باشد. بنابراین بعد از ارزیابی اولیه و دریافت مشاوره لازم از متخصص هزینه مورد نیاز را برآورد کرده و بر اساس آن درمان را آغاز کنید.
نکاتی که والدین در درمان اوتیسم باید در نظر بگیرند
مراقبت از کودک دارای اختلال اوتیسم نیاز به صبر، همدلی و کسب اطلاعات کامل با همراهی متخصص دارد. از آنجا که کودک بخش بیشتر زندگی خود را با والدینش می‌گذراند، هر پدر و مادری برای تسریع روند بهبود و آموزش مهارت‌های لازم به فرزندش، بهتر است نکاتی به شرح زیر را مورد توجه قرار دهد:
حمایت از کودک
مشارکت خانواده در حمایت عاطفی، ایجاد محیط امن، کسب دانش لازم برای نحوه تعامل با کودک و کمک به تقویت مهارت‌های اجتماعی وی با همراهی متخصص مربوط برای درمان اوتیسم بسیار اهمیت دارد. راهنمایی و درک صحیح کودک به این طریق در پیشرفت بهبود کودک تاثیر زیادی دارد.
ایجاد محیط مناسب
برای درمان موثر اوتیسم، فراهم آوردن محیط امن در خانه برای کودک ضروری است. وجود تنش و استرس در محیط خانواده، باعث تحریک پذیری بیشتر کودک دارای اختلال اوتیسم می‌شود. زیرا آن‌ها درک شناختی کاملی از احساسات بین والدین خود ندارند و در صورت وجود هر نوع تنشی به آن واکنش‌های شدیدی مانند پرخاشگری، اختلال خواب، رفتارهای پر خطر و افزایش مشکلات گفتاری را نشان می‌دهند. بنابراین لازم است که والدین تا حد امکان فشارهای روانی حاکم بر خانه را از روش‌های مختلف و حتی از طریق مشاوره با متخصص کاهش دهند.
مشارکت در درمان
والدین می‌توانند با شرکت در جلسات مشاوره‌ای و درمانی، پزشک متخصص را برای ارائه اطلاعات لازم در مورد ترجیحات، محرک‌ها و نقاط قوت و ضعف کودک همراهی کنند. این همکاری کمک مهمی در دریافت درمان‌ها متناسب با نیاز کودک است.
و در نهایت اینکه بهبود و درمان اوتیسم تنها محدود به کلینیک و پزشک نیست و خانواده نقش مهمی در همراهی کودک برای تمرین مهارت‌های آموخته شده توسط پزشک در محیط خانه و مدرسه دارد. رعایت یک روال مداوم و منظم روزانه با همکاری متخصص شرایط بسیار مناسبی را برای حداکثر کردن تاثیر روش‌های درمانی را فراهم می‌کند. بنابراین والدین با درک نقش خود و گنجاندن تکنیک‌های درمانی پزشک در روال عادی زندگی کودک نقش مهمی در ایجاد تاثیرات مثبت در روند مشاوره و درمان اوتیسم خواهند داشت.
مراجع:
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.
