کودکان بسته به مرحله رشد و سن خود، دارای شکاف ارتباطی با بزرگسالان و یا مشکلات مختلفی مثل کمبود اعتماد به نفس، ترس، اضطراب، بیش فعالی و موارد دیگری هستند و مهارت های زبانی لازم برای بیان احساسات خود را ندارند. آنها ممکن است چیزی را احساس کنند، اما قادر به بیان آن نباشند یا والدین قابل اعتمادی برای در میان گذاشتن آن نداشته باشند. از طرفی بزرگسالان در بسیاری موقعیت‌‌ها نشانه‌های کلامی و غیر کلامی کودک را می‌توانند اشتباه تعبیر کنند یا به‌طور کامل نادیده بگیرند. برای همین منظور بازی درمانی (بازی تراپی) روشی است که برای بیان احساسات عمیق و درونی کودک مورد استفاده قرار می‌گیرد تا به وسیله بازی، راحت تر بتوان مشکلات انها را فهمید و نهایتا درمان کرد (ضمنا در قسمت مشاوره کودک، مشکلاتی که نیاز است به آنها رسیدگی شود را توضیح داده ایم). کودکان از طریق بازی یاد می‌گیرند که جهان و جایگاه خود را در آن درک کنند و زندگی سالم‌تری را در آینده داشته باشند. در این مطلب ابتدا به فواید این روش درمانی و نقشی که در بهبود مسائل و چالش‌های کودک دارد، می‌پردازیم. در انتها نیز خلاصه‌ای از رویکردها و مراحل انجام آن را تشریح می‌کنیم.
آنچه خواهید خواند
بازی درمانی یا بازی تراپی کودک چیست؟
کودکان در بسیاری موارد نمی‌توانند احساسات و مشکلات خود را به درستی برای والدین یا بزرگسالان بیان کنند. این موضوع می‌تواند باعث بروز مشکلات رفتاری، اجتماعی و عاطفی در آنها شود. به همین دلیل بازی درمانی به‌عنوان روشی برای کمک به کودک در جهت کشف احساسات و روبرو شدن با آسیب‌های حل نشده‌اش توسط متخصص مربوط مورد استفاده قرار می‌گیرد. از طریق بازی، کودکان می‌توانند مکانیسم‌های مقابله‌ای مناسبی برای رفع چالش‌های احساسی و تغییر رفتارهای نادرست خود به سمت مثبت را بیاموزند. در این نوع درمان با همراهی روانشناسان، روانپزشکان، مشاوران، درمانگران رفتاری یا مددکاران اجتماعی انجام می‌شود، متخصص مربوط از ابزار بازی برای مشاهده و دریافت بینش مناسب در مورد مشکلات کودک استفاده می‌کند. سپس بر اساس بازخوردهای حاصله، روند مناسب برای تغییر رفتارهای کودک و رفع چالش‌های او را در پیش می‌گیرد.
بازی درمانی یا بازی تراپی کودک چه فوایدی دارد؟
طبق نظر سازمان بین‌المللی بازی درمانی (بازی تراپی)، ۷۱ درصد از کودکان از طریق این روند درمانی یا تراپی می‌توانند تغییرات مثبتی را در زندگی و رفتار خود ایجاد کنند. هر چند در ابتدا ممکن است کودک با شک و تردید همکاری کند، با این حال به مرور زمان و با اعتماد به درمانگر، ارتباط بهتری را برقرار می‌کند و در مسیر بهبود و درمان قرار می‌گیرد. بازی درمانی فواید مختلف رفتاری، عاطفی، اجتماعی و شناختی را به شرح زیر در پی دارد:
- تقویت حس مسئولیت بیشتر کودک در قبال رفتار خود
- آموزش مهارت‌های حل خلاق مسئله به کودک
- آموزش نحوه احترام به خود
- تقویت حس همدلی و احترام به دیگران
- کاهش سطح اضطراب
- آموزش بیان احساسات و نحوه تجربه موضوعات مختلف
- تقویت مهارت‌های اجتماعی
- بهبود مهارت‌های کلامی و حرکتی
البته باید توجه داشت در صورتی‌که متخصص وجود مشکلات روحی یا روانی شدیدی در کودک را تشخیص دهد، بازی درمانی (بازی تراپی)، جایگزین داروی تجویزی نیست. در این حالت می‌توان از این روش در کنار سایر درمان‌ها استفاده کرد.
بازی درمانی برای چه مشکلاتی مناسب است؟
بازی درمانی معمولا برای کودکان ۳ تا ۱۲ سال مورد استفاده قرار می‌گیرد و در موقعیت‌های مختلفی به شرح زیر قابل استفاده است:
- هنگام درگیری کودک با بیماری‌های مزمن، مشکلات پزشکی حاد
- تاخیر رشد کودک یا اختلالات یادگیری
- رفتارهای دردسرساز در مدرسه
- رفتارهای پرخاشگرانه یا عصبی در موقعیت‌های مختلف
- روبرو شدن کودک با مشکلات خانوادگی مانند طلاق، مرگ یکی از اعضای نزدیک خانواده
- مواجهه کودک با حوادث طبیعی
- خشونت‌های خانگی، سوء استفاده یا بی توجهی
- رفع مشکلات اضطراب، افسردگی و غم و اندوه کودک
- اختلالات تغذیه‌ای یا مشکل در دستشویی رفتن
- اختلالات نقص توجه و بیش فعالی
- اختلال اوتیسم
متخصص مربوط با تشخیص هر یک از موارد اشاره شده، روند خاصی را برای رفع چالش کودک از طریق بازی در پیش می‌گیرد.
جلسات بازی درمانی یا بازی تراپی چگونه برگزار می‌شود؟
کودکان هنگام بازی، آزادی کامل در بیان احساسات خود دارند و در این حالت، کمتر تحت کنترل هستند. به‌عبارتی به این طریق در زمان مناسب و با روش ارتباطی خود آنچه می‌خواهند را بیان می‌کنند. بازی درمانی بسته به تجربه درمانگر و نیازهای کودک متفاوت است. ممکن است در شروع جلسه متخصص، کودک را به شکل آزادانه تنها در حین بازی مشاهده کند یا ممکن است جلسات جداگانه‌ای با والدین یا معلمان وی داشته باشد. بعد از ارزیابی کامل، متخصص یا مشاور با تعیین اهداف درمانی، برنامه لازم برای ادامه جلسات را تدوین می‌کند.
در حین جلسات، درمانگر به نحوه برخورد کودک هنگام جدا شدن از والدین، بازی کردن به تنهایی و واکنش او هنگام بازگشت والدین به جلسه توجه می‌کند. در این روند چگونگی تعامل کودک با انواع مختلف اسباب‌بازی و تغییر رفتار او از جلسه‌ای به جلسه دیگر کاملا مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. سپس درمان کودک متناسب با نیازهای وی انجام می‌شود و با پیشرفت فعالیت، اهداف بهبود ارزیابی می‌شود. ضمن اینکه ممکن است در برخی جلسات طبق نظر متخصص، نیاز به ورود والدین، خواهر، برادر یا سایر اعضای خانواده به روند بازی درمانی (بازی تراپی) باشد. این فعالیت می‌تواند به آموزش حل تعارض و پویایی خانواده کمک کند.
در طی جلسات بازی درمانی دو رویکرد در نظر گرفته می‌شود. رویکرد دستوری که در آن درمانگر با انتخاب اسباب‌بازی‌ها و نوع بازی، رهبری جلسات را مطابق هدف مد نظرش هدایت می‌کند. اما در رویکرد غیر مستقیم، کودک آزادی عمل لازم در انتخاب بازی را دارد و با روش خود جلسه را جلو می‌برد. البته در طی این روند، درمانگر با مشاهده کامل فعالیت، در صورت لزوم مشارکت خواهد کرد. همچنین در این فرایند درمانگر از ابزار و تکنیک‌های مختلفی مانند تجسم خلاق، داستان‌سرایی، عروسک، هنر و کاردستی، آب یا شن‌بازی، رقص و حرکت‌های خلاقانه، بازی موزیکال یا نمایش استفاده می‌کند. انتخاب هر تکنیک و هدایت موثر جلسات بر این اساس ارتباط نزدیکی با تجربه و تخصص درمانگر دارد.
چگونه یک بازی درمانگر حرفه‌ای را انتخاب کنیم؟
جلسات بازی درمانی بین ۳۰ دقیقه تا یکساعت و به میزان حداقل یک بار در هفته بسته به نظر متخصص برگزار می‌شود. این جلسات باید در محیطی برگزار شود که کودک کاملا احساس امنیت کند و اعتماد لازم را به درمانگر داشته باشد. از طرفی یک درمانگر حرفه‌ای والدین را به صورت کامل در جریان روند کار می‌گذارد و به نظرات و احساسات آنها در مورد کودکشان توجه می‌کند. بنابراین برای دریافت بهترین نتیجه لازم است از متخصصان این نوع درمان در کنار مشاوران با تجربه حوزه کودک استفاده کرد. در صورت لزوم آنها برای درمان‌های تکمیلی ممکن است از نظرات پزشک اطفال هم استفاده کنند.
مرجع:
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.
