فوبیا نوعی اختلال اضطرابی غیر عادی و غیر منطقی نسبت به یک موقعیت خاص، اشیا یا موجودات زنده است. فرد مبتلا به فوبیا به شکل ناخودآگاه از منبع ترس دوری می‌کند و در صورت روبرو شدن با آن بسیار پریشان می‌شود. حتی در برخی موارد نیز می‌تواند منجر به حملات پانیک یا مشکل در روابط اجتماعی وی شود. این اختلال کاملا قابل درمان است و در صورت تشخیص آن لازم است نسبت به مراجعه به پزشک اقدام شود. درمانگر در این پروسه امکان دارد از تمرینات تصویرسازی کنترل‌شده، پروتکل‌های تمرینی تدریجی در محیط‌های واقعی، تکنیک‌های نوروفیدبک و مدیریت واکنش‌های عصبی رویکردهای مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT)، استفاده کند. در این مطلب با هدف اطلاع رسانی انواع و نشانه‌های فوبیا به بررسی روش‌های درمانی متداول آن مخصوصا مشاوره درمان فوبیا می‌پردازیم.
آنچه خواهید خواند
فوبیا چیست؟
فوبیا، واکنش ترس بیش از حد و غیر منطقی نسبت به موقعیت‌ها یا اشیا خاص است. در این حالت فرد بعد از قرار گرفتن در این موقعیت‌ها یا روبرو شدن با شی خاص، احساس ترس یا وحشت عمیقی را تجربه می‌کند. فوبیا، بر خلاف اختلال اضطراب عمومی، معمولا مربوط به موضوعی خاص است و تاثیر آن می‌تواند بسیار آزاردهنده و حتی ناتوان کننده باشد. افراد مبتلا، اغلب از ترس غیر عادی خود آگاه هستند اما نمی‌توانند کاری برای کنترل آن انجام دهند. در صورت عدم درمان به موقع، فوبیا می‌تواند بر روابط اجتماعی، سلامت جسمانی و روحی، فعالیت روزمره در محیط کار و درس تاثیری منفی بگذارد. این نوع ترس غیر منطقی دارای انواع مختلف است و برای شروع درمان توجه به علت بوجود آمدن آن اهمیت دارد.
انواع فوبیا
انجمن روانپزشکان آمریکا، انواع فوبیا را به سه دسته کلی به شرح زیر تقسیم بندی می‌کند:
- فوبیای خاص: ترس شدید و غیر منطقی از محرک‌های خاص که ممکن است به شکل معمول کمتر در زندگی فرد اتفاق بیفتد (مانند ترس از مار)
- فوبیای اجتماعی: ترس از تحقیر، جداشدن یا قضاوت شدن توسط دیگران در یک موقعیت اجتماعی
- آگورافوبیا: ترس از قرار گرفتن در موقعیت‌های خاص که فرار از آن‌ها دشوار است
اما در طبقه‌بندی دیگری، بر حسب ترس نسبت به موقعیت، اشیا یا موجودات زنده پنج دسته جزيی‌تر به شکل زیر وجود دارد. البته موارد اشاره شده متداول‌ترین انواع فوبیا هستند و موارد متعدد دیگری هم به این لیست قابل اضافه کردن است.
۱.فوبیای حیوانات
- آراکنوفوبیا: ترس از عنکبوت
- اوفیدیوفوبیا: ترس از مار
- سینوفوبیا: ترس از سگ
- انتوموفوبیا: ترس از حشرات
۲. فوبیای محیطی
- آکروفوبیا: ترس از ارتفاع
- آگورافوبیا: ترس از فضاهای عمومی
- آکوافوبیا: ترس از آب
- آستروفوبیا: ترس از رعد و برق
۳. ترس پزشکی
- دنتوفوبیا: ترس از دندانپزشک
- هموفوبیا: ترس از خون
- آلگوفوبیا: ترس از درد
- تریپانوفوبیا: ترس از سرنگ
۴. فوبیای موقعیتی
- ایروفوبیا: ترس از پرواز
- آمکسوفوبیا: ترس از رانندگی
- کلاستروفوبیا: ترس از فضای بسته یا تنگ
- نیکتوفوبیا: ترس از شب یا تاریکی
۵. سایر موارد
- اسکالافوبیا: ترس از پله برقی
- تونل فوبیا: ترس از تونل
- پروفوبیا: ترس از آتش
- امتوفوبیا: ترس از استفراغ
- گلاسوفوبیا: ترس از سخنرانی در برابر دیگران
هر یک از این انواع، همراه با بروز احساسات نامطلوب و نشانه‌های فیزیکی است که در برخی موارد می‌تواند آسیب زننده باشد.
علائم فوبیا کدامند؟
معمولا فرد دارای اختلال فوبیا یکی از احساسات زیر را تجربه می‌کند:
- احساس اضطراب غیر قابل کنترل هنگام روبرو شدن با منشا ترس
- احساس فرار و دوری به هر قیمت از هر آنچه باعث ترس شده است
- هنگام قرارگرفتن در موقعیت ترسناک نمی‌تواند اقدام خاصی را انجام دهد
- اعتراف به ترس غیر منطقی و اغراق آمیز همراه با ناتوانی در کنترل احساسات
این احساسات همراه با دسته‌ای از انواع نشانه‌های فیزیکی به شرح زیر همراه هستند:
- تعریق
- تنفس غیر طبیعی
- ضربان قلب تند
- گرگرفتگی یا لرز
- احساس خفگی، درد یا یفتی قفسه سینه
- دلشوره
- خشک شدن دهان
- سر درگمی، سرگیجه یا سردرد
- حالت تهوع
- سوزن سوزن شدن بدن
این نشانه‌ها در افراد بزرگسال به خوبی قابل تشخیص است. اما در کودکان ممکن است همراه با واکنش‌های دیگری مانند گریه، پنهان شدن، در آغوش گرفتن محکم والدین یا حتی عصبانیت همراه باشد. عدم درمان فوبیا می‌تواند در زندگی روزمره فرد اختلال ایجاد کند و مانع فراهم آمدن یک فعالیت سالم برای او شود.
اثرات فوبیا بر زندگی
فوبیا می‌تواند اثرات نامطلوبی بر سلامت روحی و جسمی فرد داشته باشد. به خصوص در زمانی‌که او به شکل مداوم با محرک‌های بیرونی ترس در تماس است و اثرات فیزیکی شدیدی را ناشی از آن تجربه می‌کند. حدود ۷۵ درصد از افراد مبتلا به این اختلال، بیش از یک نوع فوبیا دارند که این حالت می‌تواند مدیریت و کنترل آن‌را با مشکل مواجه کند. عدم درمان فوبیا در دراز مدت می‌تواند بیماری‌های مختلفی را ایجاد کند که در زندگی فرد اختلال ایجاد خواهد کرد. علاوه بر این روابط اجتماعی و تعاملات وی را نیز با مشکل مواجه می‌کند.
اهمیت مشاوره درمان فوبیا
برخی از افراد به دلیل امکان دوری از منشا ترس، ممکن است نیازی به درمان خاصی برای فوبیای خود نداشته باشند. اما این اختلال بسته به شدت و ضعف خود و قرارگرفتن دائمی فرد یا مواجهه با موقعیت آن به شکل روزمره در بسیاری موارد نیاز به درمان دارد. فواید فردی و اجتماعی درمان فوبیا می‌تواند از عواقب خطرناک عدم توجه آن در درازمدت جلوگیری کند.
فواید درمان فوبیا
با استفاده از روش‌های درمانی مختلف می توان مهارت‌های کنترل احساسات، افکار و رفتارهای منفی ناشی از مواجهه با منبع ترس را فرا گرفت. در نتیجه فرد مبتلا به فوبیا با ایجاد تغییرات در ذهن و زندگی خود، به آرامش لازم برای ادامه یک زندگی سالم و بدور از اضطراب دست پیدا می‌کند. ایجاد عادت‌های مواجهه سالم با نشانه‌های فیزیکی و روحی ناشی از فوبیا در نهایت مانع از ایجاد بیماری‌های جانبی بعضا خطرناک می‌شود.
عواقب عدم درمان فوبیا
در صورت عدم درمان فوبیا و طولانی مدت شدن آن، احتمال ایجاد اختلالات و بیماری‌های سلامت روان متعددی برای فرد وجود دارد. این موارد عبارتند از:
- اختلالات اضطرابی
- اختلال دو قطبی
- اختلالات افسردگی
- اختلالات شخصیت
- روی آوردن به مصرف مواد مخدر
از طرفی نشانه‌ها و شرایط فیزیکی ناشی از ایجاد فوبیا در صورت عدم توجه به آن به تدریج فرد را درگیر بیماری‌هایی به شرح زیر خواهند کرد:
- بیماری قلبی
- بیماری مزمن انسداد ریه
- پارکینسون
- عدم تعادل و سرگیجه منجر به سقوط و آسیب
- اختلال دژنراتیو مغز و علائم زوال عقل
از آنجا که نشانه‌های اولیه فوبیا توسط فرد قابل تشخیص هستند، درمان آن به دلیل ایجاد این تاثیرات نامطلوب در درازمدت باید مورد توجه قرار گیرند.
روش‌های مشاوره درمان فوبیا
فوبیا جزو اختلالات قابل درمان است که به راحتی از طریق مشاوره با روانشناس یا مراجعه به روانپزشک می‌تواند کنترل و مدیریت شود. برای این منظور معمولا یکی از روش‌های زیر یا ترکیبی از آن‌ها متناسب با وضعیت فرد مورد استفاده قرار می‌گیرد:
درمان شناختی رفتاری (CBT)
این روش، رایج‌ترین نوع درمان فوبیا است که در آن فرد در یک محیط کاملا کنترل شده و تحت نظارت پزشک، در معرض منشا ترس قرار می‌گیرد. استفاده از درمان شناختی- رفتاری، اضطراب ناشی از فوبیا را کاهش داده و حتی آن‌را از بین می‌برد. در طی روند درمان، پزشک بر شناسایی و تغییر افکار منفی، باورهای نادرست و واکنش‌های منفی نسبت به موقعیت فوبیا تمرکز می‌کند.
درمان مواجهه
این نوع درمان به فرد در تغییر واکنش خود نسبت به منبع ترس کمک می‌کند. به این شکل که فرد به تدریج در طی یک سری مراحل مشخص در محیطی امن و کنترل شده در معرض ترس خود قرار می‌گیرد تا به شکل سیستماتیک از آن حساسیت‌زدایی شود. این نوع درمان به دو شکل انجام می‌شود. در یک حالت شخص مبتلا در زندگی واقعی خود و طبق راهنمای پزشک در معرض ترس قرار گرفته و نحوه مدیریت آن‌را می‌آموزد. در حالت دیگر هم شخص محیط ترس را تجسم می‌کند و با فکر کردن به آن با راهنمایی متخصص نحوه مدیریت آن‌را فرا می‌گیرد. در تکنیک‌های جدید از فناوری‌های واقعیت مجازی برای شبیه‌سازی ایمن منبع ترس استفاده می‌شود. این نوع مواجهه تدریجی و مکرر فرد در برابر منشا ترس، باعث می‌شود که او کنترل بیشتری بر احساسات خود داشته باشد.
دارو درمانی
در این روش، انواع داروهای ضد افسردگی، آرام بخش و ضد اضطراب بنا بر تشخیص پزشک برای آرام کردن واکنش‌های احساسی و فیزیکی نسبت به ترس مورد استفاده قرار می‌گیرد. در قسمت دارو درمانی، این روش را مفصل توضیح داده ایم.
نکاتی کمک کننده برای افرادی که فوبیا دارند
در صورتی‌که نشانه‌هایی از فوبیا را در خود مشاهده کردید، مهم‌ترین فعالیت‌هایی که برای بهبود آن باید انجام دهید، عبارتند از:
۱.مراجعه به متخصص: اولین قدم در درمان فوبیا و جلوگیری از ایجاد اختلال در زندگی روزمره مراجعه به پزشک متخصص است. انجام این کار به خصوص در اوایل شناسایی فوبیا، سرعت بهبود و اثربخشی درمان را بیشتر خواهد کرد.
۲. پیروی از دستورات پزشک: اگر متخصص استفاده از دارو یا چکاپ دوره‌ای سلامت روان را به شما توصیه می‌کند، حتما این کار را انجام دهید. حتی در صورتی که احساس بهبودی کردید، قطع ناگهانی داروها می‌تواند روند درمان را کند کرده یا به حالت اولیه برگرداند.
۳. سبک زندگی خود را تغییر دهید: فعال ماندن، پیروی از رژیم غذایی سالم، خواب کافی، پرهیز از نوشیدن مشروبات الکلی و مدیریت استرس با استفاده از تکنیک‌های مختلف مانند مدیتیشن و یوگا می‌تواند به شما در مدیریت یا غلبه بر فوبیا کمک کند.
نتیجه‌گیری
فوبیا، نقص یا نشانه ضعف نیست. بلکه نوعی اختلال است که می‌تواند همه افراد در هر سن با سابقه سلامت روان مختلف را تحت تاثیر قرار دهد. با این حال در مواردی که ترس غیر منطقی و شدید ایجاد شده، باعث اختلال در روند عادی زندگی شود، توجه به درمان آن باید در اولویت قرار گیرد. بنابراین در صورت شناسایی و تشخیص آن، اولین قدم مراجعه به پزشک متخصص روانشناس یا روانپزشک و شروع مشاوره درمان فوبیا با هدف کنترل و مدیریت این اختلال است.
مراجع:
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.