در حالت معمول بسیاری از کودکان ترس‌هایی معمول مانند تنها ماندن در تاریکی، حیوانات، ارتفاع زیاد، صداهای بلند یا مواردی مشابه از این دست را دارند. اما در صورتی که ترس از قرار گرفتن در موقعیت خاص یا شی به شکلی غیر عادی با نشانه‌هایی مداوم و تکرار شونده باشد، به آن اختلال فوبیا می‌گویند. توجه به این نشانه‌ها و دنبال کردن روش درمانی و حمایتی مناسب مهم‌ترین وظیفه والدین در این خصوص است. با توجه به نقش فوبیا در فعالیت روزمره و روابط اجتماعی کودک، در این مطلب به شکل کامل انواع، نشانه‌ها و روش‌های درمان این اختلال را بررسی می‌کنیم. در انتهای بحث نیز نکاتی برای حمایت از کودکان درگیر با فوبیا را ارائه می‌کنیم.
آنچه خواهید خواند
فوبیا در کودکان به چه معنا است؟
فوبیا، ترس بیش از اندازه و غیر عادی از یک شی یا موقعیت خاص است که حداقل شش ماه ادامه داشته باشد. این اختلال در دسته‌های مختلفی به شرح زیر تقسیم می‌شود:
- فوبیای خاص: کودکان در اثر تجربه این اختلال اضطرابی از موقعیت یا جسم خاص دوری کرده یا با ترس و نگرانی زیاد آن را تحمل می‌کنند. در هر دو حالت این ترس باعث بر هم خوردن روند عادی فعالیت‌های روزمره آن‌ها می‌شود. ترس از حیوانات، حشرات، خون، ارتفاع یا پرواز از جمله این نوع فوبیا هستند.
- اختلال هراس: در این حالت کودک یک دوره غیر قابل پیش‌بینی و غیر منتظره‌ای از ترس یا ناراحتی شدید را تجربه می‌کند و ممکن است دچار حملات پانیک شود. تنگی نفس، سرگیجه، سبکی سر، لرزش، از دست دادن کنترل و افزایش ضربان قلب از نشانه‌های این نوع فوبیا هستند. نشانه‌ها اغلب بعد از ۱۰ دقیقه به اوج خود می‌رسند، اما حتی می‌تواند تا ساعت‌ها هم ادامه داشته باشد.
- آگورافوبیا: دراین نوع فوبیا، کودک ترس از فضای باز، بیرون ماندن یا تنها بودن در خانه دارد.
- اختلال اضطراب اجتماعی: ترس کودک از حضور در موقعیت‌های اجتماعی یا برقراری روابط با همسالان خود در این دسته قرار دارد. به عنوان مثال او هنگام بازی در نمایشنامه‌های مدرسه یا صحبت کردن در کلاس دچار ترس می‌شود.
- اختلال اضطراب جدایی: در این نوع فوبیا، کودک ترس جدایی از اشخاص وابسته خود مانند پدر یا مادر دارد. البته به شکلی که فعالیت‌های روزانه او دچار اختلال می‌شود.
- صحبت نکردن گزینشی: در این نوع فوبیا، کودک به دلیل ترس بیش از حد در اثر قرار گرفتن در بعضی موقعیت‌های اجتماعی قادر به صحبت کردن نیست.
علائم فوبیا در کودکان چیست؟
هر چند انواع خاص فوبیا نشانه‌های خاص مربوط به خود را دارند، با این حال در حالت کلی علائم رایج رفتاری، عاطفی و جسمانی مختلفی به شرح زیر حین تجربه فوبیا در کودک مشاهده می‌شود:
- افزایش ضربان قلب
- تعریق بیش از اندازه
- لرزش بدن
- تنگی نفس
- احساس خفگی
- احساس سرگیچه یا ضعف
- بی حسی
- درد یا ناراحتی قفسه سینه
- ترس از مرگ
- ترس از دست دادن کنترل
کودکی که حداقل چهار مورد از این نشانه‌ها را همراه یکدیگر تجربه کند، ممکن است دچار حمله پانیک شود. بنابراین لازم است در صورت تکرار و طولانی شدن آن‌ها برای تشخیص دلایل و در صورت لزوم شروع درمان اقدام کرد.
علل فوبیا در کودکان چیست؟
فوبیا در کودکان بیشتر در اثر عوامل ژنتیکی یا محیطی آسیب‌زا بوجود می‌آید. با این حال در برخی موارد نیز مشکلات جسمانی وی می‌تواند عامل ایجاد نشانه‌ها باشد. با این حال مهم ترین عوامل بوجود آمدن فوبیا در کودکان به شرح زیر هستند:
- عوامل ژنتیکی و سابقه ابتلا به فوبیا یا مشکلات سلامت روان یا اضطراب در خانواده
- عوامل محیطی و قرار گرفتن کودک در موقعیت‌های ناراحت کننده در خانواده (مشاجره، طلاق و جدایی) یا محیط مدرسه می‌تواند با ایجاد فوبیا از نوع اختلال اضطراب جدایی، یا اضطراب اجتماعی باعث کمرویی یا کناره‌گیری وی از موقعیت‌ها و افراد نا آشنا شود.
- تجربیات تروماتیک و رخ دادن اتفاقات ناخوشایند تاثیرگذار و آسیب‌زا در اوایل زندگی کودک
- مشکلات جسمانی مانند بیماری تیرويید یا آریتمی قلبی و همچنین برخی داروها نیز می‌توانند باعث ایجاد اضطراب و نشانه‌های فوبیا در کودک شوند.
هر یک از این عوامل به‌عنوان فاکتورهای ریسک احتمال ایجاد اختلال فوبیا در کودک را بالا می برد. بنابراین در صورت مشاهده همزمان نشانه‌های طولانی مدت مرتبط با فوبیا، لازم است والدین برای معاینه بیشتر به پزشک متخصص مراجعه کنند.
تشخیص فوبیا در کودکان چگونه انجام می‌گیرد؟
والدین بعد از مشاهده نشانه‌های فوبیا در کودک، لازم است جهت معاینه دقیق و شروع درمان به پزشک مراجعه کنند. در این حالت، متخصص مربوط مراحل مختلفی به شرح زیر را برای ارزیابی دقیق اختلال مورد استفاده قرار می‌دهد:
- معاینه فیزیکی: در ابتدا پزشک متخصص کودک را از لحاظ سلامت فیزیکی و سابقه پزشکی معاینه می‌کند.
- مصاحبه بالینی: پزشک بعد از معاینه اولیه به شکل جداگانه با کودک و والدین در مورد نشانه‌هایی که او هنگام فوبیا تجربه می‌کند، صحبت می‌کنند. علاوه بر آن متخصص اطلاعات کاملی در مورد سابقه مشکلات اضطرابی مشابه در خانواده و شرایط محیطی در خانواده و مدرسه را از والدین دریافت می‌کند.
- ارزیابی‌های روانشناختی: این ارزیابی‌ها شامل مشاهده رفتار کودک در صورت قرار گرفتن در موقعیت‌های خاص عامل ایجاد فوبیا به شکل کنترل شده و تحت نظارت پزشک است.
بعد از انجام ارزیابی‌های دقیق، درمان‌های مورد نیاز برای کنترل نشانه‌های فوبیا در کودک آغاز می‌شود.
درمان فوبیا در کودکان به چه شکل است؟
درمان فوبیا در کودک به شدت نشانه‌ها، سن و سلامت عمومی او بستگی دارد. در هر حال فوبیا، اختلالی قابل درمان است که با توجه به ارزیابی پزشک روش‌های زیر برای بهبود و کنترل نشانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد:
- درمان شناختی رفتاری
در این روش کودک تحت نظر پزشک (در جلسات مشاوره کودک) و به شکل کنترل شده در معرض منبع اضطراب و ترس خود قرار می‌گیرد. تکرار این جلسات درمانی به مرور باعث کاهش حساسیت کودک نسبت به دلیل ترس خود می‌شود. از طرفی او نحوه کنترل اضطراب و حملات پانیک در صورت قرارگیری در موقعیت را آموزش می‌بیند.
- درمان دارویی (دارو درمانی)
پزشک برای جلوگیری و توقف حملات پانیک ناشی از فوبیا ممکن است داروهای لازم را تجویز کند. به این شکل کودک احساس بهتری را تجربه خواهد کرد و می‌تواند فعالیت‌های روزمره خود را ادامه دهد.
- سایر روش‌های درمانی
در بیشتر موارد از خانواده درمانی و دریافت حمایت معلمان در مدرسه به‌عنوان روش‌های درمانی مکمل استفاده می‌شود. این نوع حمایت از طریق آموزش والدین و همچنین مسئولان مدرسه برای حمایت از کودک در جهت کاهش اضطراب او در محیط خانه و مدرسه انجام می‌گیرد. آموزش تمرینات تنفسی به کودک نیز یکی دیگر از روش‌های درمانی است که به او در کنترل اضطراب ناشی از قرارگیری در محیط کمک می‌کند.
توصیه‌هایی برای مدیریت و پیشگیری از فوبیا در کودکان
والدین نقش مهمی در مدیریت و پیشگیری از تشدید نشانه‌های مربوط به فوبیا در کودکان دارند. آن‌ها می‌توانند با ایجاد تغییراتی در محیط زندگی کودک و برخی آموزش‌ها به او در کنترل نشانه‌های فوبیا کمک کنند. توصیه‌های زیر در این خصوص کمک کننده است:
ایجاد محیطی امن و حمایتی
- به کودک اطمینان دهید که در کنارش هستید و از او حمایت می‌کنید
- به احساسات کودک گوش دهید تا بتواند به روشی سالم آن‌ها را بیان کند.
- یک برنامه روتین و منظم برای ایجاد حس ثبات و امنیت در کودک ایجاد کنید.
آموزش مهارت‌های مقابله‌ای
- بر اساس راهنمایی‌های پزشک متخصص، دستورات آموزشی لازم جهت کنترل نشانه‌ها را به کودک توضیح دهید.
- تکنیک‌های تنفس عمیق یا مدیتیشن را به کودک آموزش دهید تا او بتواند اضطراب خود را کاهش دهد.
- در برخی اوقات روز به کودک کمک کنید تا با تجسم مکان یا موقعیتی آرام و شاد احساس خود را از بودن در این موقعیت بیان کند.
- داستان‌هایی در مورد کودکان دارای اختلال فوبیا برای فرزند خود تعریف کنید و نحوه روبرو شدن کودک خیالی با این اختلال را بازگو کنید.
مدیریت استرس
- زمانی را برای صحبت با کودک در مورد احساساتش اختصاص دهید تا بتواند اضطراب خود را کاهش دهد.
- کودک را از تماشای بازی‌های آنلاین یا فیلم‌های خشن استرس زا دور نگاه دارید.
البته هر کودک به شکل خاص خود با برخی از این موارد کنار می‌آید. بنابراین باید توجه کرد که بهبود سریع از این طریق تنها با صبر و حمایت مداوم امکان پذیر است.
نکاتی برای حمایت از کودکان مبتلا به فوبیا در خانه و مدرسه
علاوه بر راهنمایی‌های ارائه شده توسط پزشک، خانواده و معلمان نقش مهمی در سریع‌تر شدن روند درمان کودکان درگیر اختلال فوبیا دارند. توجه به نکات زیر در این خصوص راهنمای مناسبی برای نحوه مناسب برخورد با کودک است.
نکات مورد توجه والدین برای حمایت از کودک
- بدون قضاوت و تنها به‌عنوان یک حامی به نگرانی‌های کودک در خصوص نحوه درمان خود گوش دهید.
- با توضیح کامل روند درمان به کودک به او کمک کنید تا به برنامه تجویز شده از طرف پزشک پایبند باشد.
- شرکت مرتب در جلسات خانواده درمانی با همراهی پزشک، روند بهبود وی را سریع‌تر می کند.
- در صورت تجویز دارو برای کودک توسط پزشک، آن‌ها را به طور مرتب به کودک بدهید. اگر عوارض خاصی را مشاهده کرید، حتما آن‌را با پزشک در میان بگذارید.
- موضوع فوبیای کودک را با مشاوران مدرسه و معلمان در میان بگذارید تا آن‌ها آگاهی کاملی نسبت به نحوه برخورد صحیح با شرایط کودک و کاهش اضطراب وی داشته باشند.
- در مورد فوبیای کودک خود و نشانه‌های آن با والدین دوستان نزدیک او صحبت کنید تا هنگام رخ دادن آن‌ها، فرزندتان را مسخره نکنند.
- با والدین دوستان کودک برای حمایت عاطفی و پذیرش او در جمع صحبت کنید.
- در صورت امکان با سایر والدینی که کودکان درگیر با فوبیا دارند، صحبت کنید. استفاده از تجربیات مشابه شما را در بهبود سریع‌تر کودک کمک می‌کند.
نکات مورد توجه معلمان برای حمایت از کودک
- با والدین کودک در خصوص برنامه درمانی پزشک و نحوه اجرای آن در مدرسه صحبت کنید.
- به طور منظم در مورد پیشرفت کودک برای کنترل فوبیای خود اطلاع دهید.
- با توجه به نوع فوبیای کودک، برنامه‌های درسی که ممکن است نشانه‌ها را در او تشدید کند، تغییر دهید.
- در صورت نیاز کودک، به وی اجازه دهید تا برای کاهش اضطراب خود از کلاس خارج شود.
جمع‌بندی
فوبیا در کودکان، اختلالی قابل درمان است که در صورت تشخیص و آغاز روند درمان می‌توان به سادگی نشانه‌های آن‌را کنترل کرد. در کنار تجویزهای پزشک متخصص، والدین و معملمان مدرسه نیز نقش مهمی در کمک به کودک برای کنار آمدن با فوبیا و نشانه‌های آن دارند. در این میان والدین باید توجه داشته باشند که روند درمان نیاز به صبر و حمایت کامل آن‌ها دارد. بنابراین لازم است مطابق راهنمایی‌های پزشک، کودک خود را در این مسیر همراهی کنند.
مراجع:
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.