کودکانی که در موقعیت‌های مختلف تحت آزار یا سوء استفاده جنسی قرار می‌گیرند، از گفتن این موضوع به والدین خود می‌ترسند یا حتی ممکن است آن‌را امری عادی حساب کنند. به همین جهت والدین نقش مهمی در رفتار صحیح با فرزندشان در صورت بروز این اتفاق دارند. ضمن اینکه لازم است آموزش‌هایی جهت پیشگیری از هر نوع آزار جنسی را نیز به فرزندشان بدهند. این مطلب راهنمایی جامع در خصوص انواع آزار جنسی، نشانه‌های رفتاری، عاطفی و جسمی کودک آسیب دیده، نحوه درمان (از طریق استفاده از جلسات مشاوره کودک، دارو درمانی و روانکاوی) و پیشگیری از بروز سوء استفاده جنسی است.
آنچه خواهید خواند
آزار جنسی در کودکان به چه معناست؟
آزار یا سوء استفاده جنسی در کودکان هر نوع تلاش برای برقراری ارتباط یا تماس جنسی، بهره‌کشی از کودک، مشاهده پورن همراه کودک و تماس یا ارسال پیام با محتوای جنسی به وی توسط فرد دیگر است. هر چند در بیشتر موارد آزار جنسی با تهدید یا اجبار انجام می‌گیرد، اما طبق قانون با توجه به اینکه کودک قادر به تشخیص و تصمیم‌گیری درست نیست، حتی در صورت عدم تهدید هم کلیه موارد در دسته سوء استفاده جنسی قرار می‌گیرد. این موضوع در کلیه جوامع و کشورها به‌عنوان یک نگرانی جدی برای سلامت عمومی شناخته می‌شود.
از آنجا که در بیشتر موارد کودکان از گفتگو در این خصوص دوری می‌کنند، در صورت عدم توجه به نشانه‌ها و رفتارهای غیر عادی کودک آسیب دیده، به مرور زمان می‌تواند تبدیل به مشکلات سلامت روان در دوران بزرگسالی شود. به همین دلیل لازم است والدین با توجه به روش‌های حمایتی مناسب و در صورت تشخیص این سوء استفاده، ضمن گفتگو با کودک در صورت لزوم جهت درمان‌های بعدی با پزشک متخصص مشورت کنند.
دسته‌بندی انواع آزار جنسی در کودکان
آزارهای جنسی کودکان فقط شامل تماس فیزیکی نیست و بسیاری از موارد مانند وادار کردن آن‌ها به تماشای محتوای پورنوگرافیک را نیز شامل می‌شود. طبق تعریف بین‌المللی، آزار یا سوء استفاده جنسی در کودکان در دسته‌بندی‌های زیر قرار می‌گیرد:
- برقراری تماس فیزیکی با نواحی خصوصی
- وادار کردن کودک به مشاهده محتوای جنسی و پورن به شکل حضوری یا مجازی
- تجاوز جنسی شامل آمیزش، نوازش، خود ارضایی یا اجبار کودک به خودارضایی
- تولید، مالکیت یا توزیع پورنوگرافی کودکان
- آزار و اذیت جنسی از طریق تماس یا ارسال پیام با محتوای جنسی به کودک
از آنجا که کودکان قادر به تشخیص موضوعات جنسی نیستند، حتی در صورت عدم اعمال زور یا اجبار به وی انجام هر یک از این موارد توسط سایر افراد از نظر قانون آزار جنسی تلقی می‌شوند.
نشانه‌های آزار جنسی در کودکان
نشانه‌های هشداردهنده‌ای در کودکان آسیب دیده از آزار جنسی وجود دارد که والدین باید به آن توجه داشته باشند. این علائم در دسته‌های زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:
نشانه‌های هشدار دهنده جسمی
- لباس زیر خونی یا پاره شده
- کبودی، تورم، درد یا سوزش در ناحیه تناسلی
- عفونت‌های ادراری یا قارچی
- مشکل در ادرار کردن
- مشکل در راه رفتن یا نشستن
نشانه‌های هشدار دهنده عاطفی
- احساس گناه یا شرمندگی
- بی‌اعتمادی
- خشم، افسردگی و تحریک‌پذیری
- اضطراب و استرس بیش از اندازه
- احساس بی ارزشی و کمبود عزت نفس
نشانه‌های هشدار دهنده رفتاری
- سر زدن کارهای غیر عادی نامتناسب با سن مانند خیس کردن رختخواب، مکیدن شست
- وحشت یا کابوس شبانه
- صحبت کردن یا انجام فعالیت‌های جنسی نامتناسب با سن
- ترس از لمس شدن
- عدم انجام مراقبت‌های بهداشتی معمول مانند حمام کردن یا مسواک زدن
- تمایل به پوشیدن لباس‌های گشاد
- عدم تمرکز
- رفتار پرخاشگرانه یا ترسو در مدرسه
- دوری از رفتن به مدرسه و افت عملکرد تحصیلی
- فرار از خانه
- خودآزاری یا داشتن افکار خودکشی
- دوری از افراد یا حضور در مکان‌های خاص
- رفتارهای حمایتی بیش از اندازه نسبت به دوستان یا خواهر و برادر خود
هر یک از این نشانه‌ها بر سلامت روان و روابط اجتماعی کودک تاثیر منفی می‌گذارند. بنابراین توجه به موقع و اقدام سریع برای مراجعه به روان‌شناس یا روانپزشک توسط والدین می‌تواند از بسیاری از عواقب نامطلوب آن جلوگیری کند.
نحوه درمان تاثیرات آزار جنسی در کودکان
درمان‌های مورد استفاده برای آزار جنسی در صورت مراجعه به متخصص به دسته‌های مختلف روان‌درمانی یا تجویز دارو برای کاهش نشانه‌ها متمرکز است.
- روان‌درمانی
درمان شناختی- رفتاری متمرکز بر تروما (TF-CBT) رویکردی درمانی است که در کاهش نشانه‌های اضطراب و افسردگی مربوط به آزار جنسی و رفع افکار و ترس‌های کودک کمک می‌کند. در طی جلسات روانکاوی، والدین نیز بعد از برگزاری جلسات اولیه همراه کودک در فرایند درمان هستند.
در طی جلسات به کودک کمک می‌شود تا افکار مزاحم و آزار دهنده، احساس گناه یا ترس و هر گونه رفتار منفی را شناسایی کرده و آن‌را با عادات و رفتارهای مثبت جایگزین کند. همچنین به کودک آموزش‌هایی مانند تنفس عمیق، ذهن آگاهی و تمرینات آرامش بخش متناسب با سن او داده می‌شود.
- دارودرمانی
در این بخش با نظر روانپزشک داروهای ضد افسردگی با ترکیبات مهار کننده‌های انتخابی باز جذب سروتونین مورد استفاده قرار می‌گیرد. این داروها که بخشی از فرايند دارو درمانی است، برای کاهش نشانه‌های اضطراب در کودک تجویز می‌شود.
نکاتی برای والدین در مورد نحوه رفتار با کودک آسیب دیده
والدین باید به نشانه‌های هشدار دهنده مربوط به آزار جنسی کودک خود توجه کنند. در صورتی‌که فرزندتان در این مورد با شما صحبت کرد، به نکات زیر توجه کنید:
۱.با دقت به آنچه کودک می‌گوید، گوش دهید.
۲. به او فشار نیاورید، بلکه اجازه دهید آزادانه صحبت کند.
۳. به کودک بگویید که بهترین کار اطلاع دادن این آزار به شما بوده است.
۴. به او بگویید که در این اتفاق تقصیری ندارد.
۵. به کودک توضیح دهید که برای بهتر کردن حالش به پزشک مراجعه می‌کنید.
اما باید توجه داشت که در صورت شناسایی فرد متجاوز، به هیچ وجه خودتان مستقیما با او صحبت نکنید. بلکه در کوتاه‌ترین زمان ممکن مراجع انتظامی را در جریان قرار دهید.
راهنمای آموزشی پیشگیری از آزار جنسی کودکان
والدین با آگاه کردن کودک در مورد مسائل جنسی و نحوه مرزبندی آن با دیگران می‌توانند تا حد زیادی از قرار گرفتن او در معرض آزارهای جنسی جلوگیری کنند. این ده نکته مهم‌ترین موارد آموزشی برای پدران و مادران است:
۱. به زبان ساده کودک را با اعضای خصوصی بدنش آشنا کنید.
۲. به کودک توضیح دهید که اندام خصوصی او را تنها شما یا در صورت نیاز پزشک در حضور پدر یا مادر می‌توانند ببینند.
۳. به فرزندتان آموزش دهید که هیچ کس نباید اندام خصوصی او را لمس کند یا از او بخواهد که به بخش خصوصی دیگران دست بزند.
۴. به فرزندتان بگویید که در مورد اسرار و رازهای بدن خود یا اتفاقات ناخواسته‌ای که در محیط بیرون در این مورد رخ می دهد، با شما صحبت کنند.
۵. به کودک خود یاد دهید که هیچ کس نباید از اندام خصوصی او عکس بگیرد.
۶. به کودک نحوه ترک کردن موقعیت‌های ناراحت کننده مانند زمان‌هایی که از او درخواست لمس یا دیدن اندام خصوصی‌اش را می‌کنند، آموزش دهید.
۷. با تعریف یک کلمه رمز بین خودتان و کودک، از او بخواهید تا در صورت احساس ناامنی در جمع دیگران با حضور شما، آن‌را به زبان بیاورد و حس بد خود را بیان کند.
۸. به کودک خود بگویید که لمس بدن‌شان توسط دیگران ممکن است حس خوبی را در آن‌ها ایجاد کند. اما در هر حال این موضوع آسیب‌زننده است.
۹. از کودک خود بخواهید که هر مشکل یا حس ناامنی را با شما در میان بگذارد و گفتگو در این مورد را برای او آسان کنید.
۱۰. به کودک آموزش دهید که این انجام این موارد در مورد همه افراد حتی آشنایان، دوستان و اقوام هم صادق است.
جمع‌بندی پایانی
آزار جنسی موضوعی بسیار ناراحت کننده برای کودک و والدین است. بنابراین پدر و مادر باید پیش از بوجود آمدن این اتفاق ناگوار، به فرزند خود نکات لازم را برای مرزبندی‌های خصوصی و لمس بدن‌شان توسط افراد آموزش دهند. با این حال در صورت بروز هر نوع سوء استفاده جنسی برای کودک اولین گام صحبت آزادانه با وی و سپس مراجعه به روان‌درمانگر برای بهبود سریع تر آسیب‌های روحی ناشی از آن است.
مراجع:
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.