اختلال خواب پس از تروما یکی از مشکلات افرادی است که حادثه‌ای آسیب‌زا را تجربه کرده‌اند. این اختلال با پردازش خاطرات دردناک در طول شب و تحریک‌پذیری سیستم عصبی مرکزی مانع داشتن یک خواب عمیق و بازسازی روانی فرد می‌شود. همچنین افراد تجربه‌های مختلفی مانند کابوس، اختلالات تنفسی شبانه و منقطع شدن تنفس در خواب را نیز دارند. برای بهبود خوابیدن و کاهش مقاومت فرد در برابر ترس‌های شبانه راه‌های مختلفی از جمله استفاده از مشاوره روانپزشکی برای کوتاه مدت، فراهم کردن محیط خواب آرام، ورزش، مدیتیشن و درمان‌های تخصصی وجود دارد که بر حسب نظر متخصص ترکیبی از آن‌ها استفاده می‌شود. در این مطلب بعد از بررسی دلایل اختلال خواب پس از تروما، مهم‌ترین روش‌های پیشگیری و درمان آن را نیز بررسی می کنیم.
آنچه خواهید خواند
تعریف و علائم اختلال استرس پس از تروما
اختلال پس از تروما یا اختلال پس از سانحه (PTSD) یک وضعیت سلامت روان است که بعد از تجربه یک رویداد آسیب‌زا در فرد اتفاق می‌افتد. حوادث تروماتیک مانند مرگ غیر منتظره عزیزان، آسیب‌های جدی فیزیکی، آزار جنسی، بلایای طبیعی، تصادف شدید و خشونت‌های خانگی مواردی هستند که می‌توانند با اختلال در سلامت روان نشانه‌هایی به شرح زیر را در فرد ایجاد کنند:
- واکنش شدید فیزیکی یا احساسی در صورت یادآوری رویداد
- فلاش‌بک یا افکار مزاحم در مورد رویداد آسیب‌زا
- دوری از افراد، مکان‌ها، فعالیت‌ها یا احساسات یادآور کننده آسیب
- احساس ناراحتی، عصبانیت، افسردگی، اضطراب
- احساس شرم یا گناه
- از دست دادن علاقه به موضوعات لذت‌بخش قبلی
- داشتن افکار منفی بیش از اندازه
- تحرک‌پذیری عصبی، حساسیت‌پذیری هیجانی یا واکنش عاطفی بیش از حد
- اختلال و کاهش کیفیت خواب
- کابوس‌های تکراری
هر یک از این موارد در جایگاه خود اثرات مخربی بر فعالیت‌های روزانه فرد دارند که نیاز به درمان تخصصی دارد. اما در این بحث به‌شکل متمرکز بر اختلال در خواب ناشی از حوادث تروماتیک و نحوه تاثیر آن بر فرد می‌پردازیم.
چگونگی تاثیر خواب بر ترمیم آسیب‌های روانی و جسمانی
بی‌خوابی یکی از شایع‌ترین مشکلات در افراد حادثه دیده از انواع تروما است. طبق آمار ۸۰ تا ۹۰ درصد افراد درگیر با استرس بعد از حادثه، نشانه‌های بی‌خوابی را تجربه می‌کنند. همچنین ۵۰ تا ۷۰ درصد افراد نیز در حدود ۵ کابوس در هفته را دارند. اختلالات شدید و مداوم معمولا در افرادی رخ می‌دهد که با سطح بالایی از استرس در حوادث آسیب‌زا مواجه باشند. این بی‌خوابی تاثیرات کوتاه مدت و بلندمدتی بر سلامت روان و جسم فرد دارد.
از تاثیرات کوتاه‌مدت بی‌خوابی می‌توان به افزایش ضربان قلب، افزایش سطح کورتیزول و کاهش حافظه اشاره کرد که هر یک در درازمدت می‌تواند منجر به افسردگی، بیماری‌های قلبی و فرسودگی روانی یا اجتماعی شود. داشتن یک خواب با کیفیت ضمن تقویت سیستم ایمنی و کمک به استراحت و بازسازی سیستم قلب و عروق به یادگیری بهتر در طول روز بسیار کمک می‌کند. در حقیقت خواب مناسب به‌خصوص در افراد درگیر با استرس بعد از تروما، برای پردازش هیجانات آن‌ها و سازماندهی تجربه‌های استرس‌زا و تروماتیک بسیار اهمیت دارد. بنابراین لازم است برای جلوگیری از عوارض فیزیولوژیک کم‌خوابی و آسیب‌های روانی مربوط در جهت درمان تخصصی آن حرکت کرد.
دلایل بی‌خوابی در افراد دچار تروما
طبق مطالعات انجام شده تاثیر اختلال استرس بعد از تروما بر مکانسیم های مغزی تنظیم خواب، بیشتر در مرحله REM اتفاق می‌افتد. REM مرحله‌ای مرتبط با رویا دیدن و تثبیت حافظه در افراد است که اختلال در آن می‌تواند بر توانایی مغز در یادگیری و همچنین ایجاد خاطرات جدید تاثیر منفی بگذارد. همچنین در اختلال خواب ناشی از PTSD بخش‌های مختلف مغز به‌ویژه هیپوکامپ، آمیگدال، قشر کمربندی قدامی و قشر قدامی منزوی نقش دارند. این نواحی مسئول بازبینی مجدد رویداد آسیب‌زا در فلاش‌بک‌ها، کابوس‌ه یا تجربه‌های شبه کابوس، توسعه الگوهای خواب منقطع و همچنین حفظ حالت برانگیختگی بیش از اندازه فرد است.
کابوس و فلش‌بک‌های مکرر در اختلال استرس پس از تروما
کابوس‌ها و فلش‌بک‌های شبانه مکرر نوعی واکنش مغز در پردازش خاطرات ترس‌آور مغز هستند. در طول یک رویداد آسیب‌زا مغز یاد می‌گیرد که یک محرک خاش را با یک پاسخ منفی مرتبط کند. در نتیجه مدت‌ها بعد از رویداد آسیب‌زا نیز ممکن است این ارتباط آن‌قدر قوی باشد که هر بار فرد با محرک مشابهی روبرو شود واکنش شدیدی را در خواب تجربه کند.
ارتباط اختلال خواب و یادگیری عاطفی پس از تروما
اختلال خواب در PTSD با توانایی مغز در پردازش خاطرات و احساسات تداخل می‌کند و در نتیجه آن روند بهبودی را پس از یک رویداد آسیب‌زا کند خواهد کرد. متاسفانه برخی افراد دچار اختلال استرس بعد از تروما، برای بهتر خوابیدن از الکل یا مواد مخدر استفاده می‌کنند. این مکانسیم‌های مقابله‌ای با تاثیر منفی بر روند خواب، حتی نشانه‌های PTSD را تشدید می‌کنند و در نهایت می‌تواند مانع از یادگیری موثر فرد، ترک تحصیل یا ترک شغل شود. اما مهم‌ترین تاثیر آن بر یادگیری عاطفی-اجتماعی فرد است که در آن فرد قادر به مدیریت احساسات، ایجاد روابط اجتماعی و تصمیم‌گیری صحیح نیست.
پیشگیری از اختلالات خواب پس از رویدادهای تروماتیک
برای تنظیم هیجانات پس از تروما و پیشگیری اختلال خواب ناشی از آن ترکیبی از فعالیت‌های مربوط به بهداشت خواب، درمان‌های خانوادگی و مراقبت‌های تخصصی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
نقش خانواده و محیط در بهبود خواب پس از تروما
بیشتر افراد دچار PTSD به‌دلیل نگرانی از دیدن کابوس، از خوابیدن می‌ترسند. این موضوع می‌تواند منجر به گذراندن بیهوده وقت در رختخواب بدون خواب رفتن شود. بنابراین اگر این حالت بیش از ۲۰ دقیقه طول کشید، بهتر است به اتاق دیگری بروید و تمرینات آرام بخشی شبانه را انجام دهید. سپس در صورت احساس خواب‌آلودگی به رختخواب برگردید. همچنین تاثیر عوامل محیطی بر خواب بسیار زیاد هستند. بنابراین رعایت نکات زیر مرتبط با بهداشت خواب، نقش موثری در بهبود خواب پس از تروما دارند:
- داشتن یک اتاق خواب خنک، تاریک و آرام
- داشتن یک برنامه منظم برای خوابیدن
- دوری از عوامل استرس‌زا پیش از خواب
- دوری از صحبت در مورد رویدادهای آسیب زا قبل خواب
- حمام آب گرم یا خواندن یک کتاب آرامش‌بخش قبل خواب
- استفاده از گوشی جلوگیری از سر و صدا
- عدم تماشای تلویزیون، موبایل یا کار با کامپیوتر حداقل یکساعت قبل خواب
کابوس‌های شبانه و اختلالات خواب فرد درگیر با PTSD ممکن است همسر یا سایر اعضای خانواده را نیز درگیر کند. در این حالت گاهی بهترین کار جدا کردن اتاق خواب فرد و القای حس آرامش به او است تا بتواند در شرایط کاملا امن، دوران سخت خود را بگذراند.
نقش حمایت روانی در بهبود خواب
دریافت حمایت روانی با گفتگوهای آرامش بخش از سوی اعضای خانواده، دوستان یا گروه‌های درمانی با تنظیم سطوح کورتیزول خون و ترشح ملاتونین کیفیت خواب فرد را افزایش می‌دهد. زیرا این نوع حمایت، با کاهش احساس انزوای روانی ناشی از تروما در نهایت باعث بهبود خوابیدن می‌شود.
نقش درمان‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی
روش‌های مدیتیشن درمانی برای مدیریت استرس خواب یا تمرینات ذهن آگاهی نیز به کاهش اضطراب و بهتر خوابیدن کمک می‌کنند. اعضای خانواده می‌توانند با همراهی فرد دچار PTSD در این نوع فعالیت‌ها پیش از رفتن به رختخواب، انگیزه لازم برای انجام مرتب آن‌ها را در او ایجاد نمایند.
روش‌های تخصصی درمان اختلال خواب در PTSD
در کنار مراقبت‌های بهداشتی و حمایتی، امکان دارد فرد برای درمان اختلال خواب خود نیاز به مراجعه به روانپزشک یا روانشناس داشته باشد. این درمان‌های تخصصی تنها با نظارت و تجویز پزشک انجام می‌گیرد و به خصوص هر نوع مصرف خودسرانه دارو ممکن است اثرات جانبی منفی داشته باشد. مهم‌ترین درمان‌هایی که پزشک به‌صورت تک موردی یا ترکیبی برای این منظور به‌کار می‌برد به شرح زیر هستند:
- درمان شناختی-رفتاری (CBT) که در آن به فرد کمک می‌شود تا با شناسایی الگوهای فکری غیر مفید، مهارت‌های مقابله‌ای رویایی با موقعیت‌های دشوار را فرا بگیرد.
- درمان بازآفرینی خیالی (IRT) نوعی تمرین تصویرسازی و تجسم است که شدت و تعداد دفعات کابوس را کاهش می‌دهد. این روش شامل بازنویسی کابوس با هدف ایجاد یک پایان مثبت و تمرین پایان مثبت آن در ذهن است.
- دارو درمانی و تجویز داروهای ضد افسردگی مانند پاروکستین، سرترالین، فلوکسامین، پرازوسین، زولیپدم
جمع بندی پایانی
بسیاری از افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه، اختلالات خواب را تجربه می‌کنند. این اختلال می‌تواند ناشی از برانگیختگی بیش از حد، بی‌قراری شبانه یا ترس از زنده شدن آسیب‌های گذشته از طریق فلاش‌بک‌ها و کابوس‌ها باشد. اختلالات خواب در صورت طولانی مدت شدن باید زیر نظر پزشک درمان شوند. معمولا پزشک در کنار توصیه‌های مربوط به بهداشت خواب، درمان‌های تخصصی شناختی-رفتاری، بازنویسی کابوس یا خاطرات و دارو را استفاده می‌کند.
مراجع
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.
