بسیاری از اختلالات مربوط به سلامت روان تنها از طریق جلسات مشاوره روانشناسی قابل درمان نیستند. در این موارد پزشک متخصص بعد از تشخیص نوع اختلال استفاده از دارو یا ترکیبی از درمان‌های روانشناسی و دارو را برای بهبود و رفع نشانه‌ها مورد استفاده قرار می‌دهد. به علاوه که پزشکان سعی می کنند تا با پروتکل های بازبینی دوره ای خود، دوز داروها و وابستگی به آنها را بررسی کنند. روان درمانی کمکی، برای درمان سریعتر و اثربخش تر بسیار کارامد است. در این مطلب با هدف اطلاع‌رسانی بهتر در این خصوص، کاربرد داروها در درمان اختلالات سلامت روان (و فرایند مشاوره روانپزشکی)، نحوه عملکرد، مزیت‌ها و عوارض احتمالی استفاده از این روش در برخی افراد را تشریح می‌کنیم. (ضمنا در قسمت روانکاوی یا روان درمانی چیست، می توانید اطلاعات بیشتری در رابطه با روانکاوی کسب کنید.)
آنچه خواهید خواند
دارو درمانی چیست؟
دارودرمانی در روانشناسی به استفاده از دارو در بیماری‌های مربوط به سلامت روان گفته می‌شود. دارو درمانی یکی از قدیمی‌ترین درمان‌های مربوط به اختلالات سلامت روان می‌باشد. این رویکرد به سنت روانپزشکی در درمان اختلالات روانی برمی‌گردد که از دیدگاه زیست شناختی به مشکلات سلامت روان نگاه می‌شد.
فرض اساسی در دارو درمانی این است که نشانه‌ها و علائم روانپزشکی از عدم تعادل الکتروشیمیایی در مغز می‌باشد که نشانگر بدکارکردی سیستم اعصاب مرکزی است. با پیدایش درمان‌های روانشناختی در ابتدای قرن بیستم این دیدگاه کمی متعادل‌تر شده است و تاثیرات اجتماعی را نیز بر روی مشکلات سلامت روان و اختلالات روانپزشکی در نظر می‌گیرد.
واقعیت مهم این است که همچنان دارو درمانی در صدر درمان‌های اختلالات روانپزشکی قرار دارد و هر ساله پژوهش‌های بسیار معتبری از تاثیرگذاری بی چون و چرای روان دارو درمانی منتشر می‌شود. این امر نشان دهنده‌ی این است که روان دارودرمانی همچنان درمان معتبری می‌باشد که در صورت لزوم باید از آن استفاده شود.
همچنین در معتبرترین متن‌های منتشر شده نشان داده شده است که در بسیاری از اختلالات دارودرمانی با درمان‌های روانشناختی اثر افزایشی دارند بدین معنا که اگر در این موارد از هر دو رویکرد در درمان اختلالات سلامت روان استفاده شود میتوان انتظار داشت که بهترین نتایج درمانی را بگیریم.
کاربردهای دارو درمانی در روانشناسی
دارودرمانی در روانشناسی برای بهبود و مدیریت نشانه‌های پنج دسته اختلال بعد از تشخیص روانشناس تحت نظارت روانپزشک مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- اختلالات افسردگی
داروهای ضد افسردگی به بهبود علائمی مانند غم و اندوه، ناامیدی، مشکلات تمرکز و بی علاقگی به فعالیت‌ها کمک می‌کند. رایج‌ترین انواع آن مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین مانند سیتالوپرام، اسیتالوپرام، فلوکستین، پاروکستین، سرترالین، بوپروپیون هستند.
- اختلالات اضطرابی
این دسته داروها برای درمان همه اشکال اضطراب یعنی اضطراب فراگیر یا اختلال ترس مورد استفاده قرار می‌گیرند. در نتیجه مصرف مرتب دارو، علائم مربوط به احساس بیقراری و بی‌خوابی در فرد کاهش می‌یابد. برخی داروهای ضد اضطراب برای مدت طولانی تجویز می‌شوند. اما برخی دیگر از دسته بنزودیازپین‌ها (مانند والیوم، زاناکس،…) در درمان‌های کوتاه مدت کاربرد دارند. در قسمت درمان استرس و اضطراب با دارو، مفصل تر در این باره صحبت شده.
- اختلال کمبود توجه /بیش فعالی (ADHD)
این داروها با متعادل کردن سطح هوشیاری، توجه و انرژی فرد به وی کمک می‌کنند تا بتواند نشانه‌های عدم تمرکز و بیش فعالی را مدیریت کند. از انواع داروهای قابل تجویز در این دسته میتوان به ریتالین، ویوانس، آدرال، فوکالین اشاره کرد. در قسمت دارودرمانی برای اختلال بیش فعالی یا ADHD بیشتر در این باره بخوانید.
- اختلالات خلقی
این داروها به عنوان تثبیت کننده‌های خلق و خو در بهبود نشانه‌های مربوط به اختلال دو قطبی، اسکیزوفرنی یا افسردگی شدید بکار می‌روند. کاربامازپین، والپروات، آسناپین و لاموتریژین از دسته داروهای بهبود دهنده اختلالات خلقی در افراد هستند.
- روان پریشی
داروهای ضد روان پریشی به صورت خاص برای کاهش نشانه‌های مربوط به هذیان و توهم در بیماری‌هایی مانند اسکیزوفرنی و اختلال دو قطبی بکار می‌روند. انواع رایج قابل تجویز در این دسته کلوزاپین، زیپراسیدون، لورازیدون و آری پیپرازول است.
هر یک از این دسته داروها، عملکرد خاصی بر مغز و تعادل ترشح هورمون‌های مربوط دارند. پزشک با تشخیص نوع اختلال مناسب‌ترین نوع را تجویز می‌کند. البته در برخی موارد استفاده از چندین نوع به شکل همزمان برای کاهش نشانه‌ها ضروری است.
- وسواس فکری
وسواس فکری نوع دیگری از اختلالات است که می تواند زندگی فرد را مختل کند. در قسمت دارو درمانی برای درمان وسواس فکری، مفصلا درباره این پروسه درمانی برای اختلال وسواس فکری (مخصوصا نوع شدید آن) صحبت شده است.
نحوه عملکرد داروهای روانپزشکی
مغز انسان بیش از ۶۰ نوع انتقال دهنده عصبی دارد که به شکل مداوم در کنترل تنفس، تمرکز و ضربان قلب نقش دارند. آنها نیروگاه‌های کوچک و پیام‌رسان‌هایی برای تقویت و تعادل سیگنال‌های عصبی و سلول‌های هدف هستند. ضمن اینکه بر احساسات و عواطفی مانند لذت، ترس، شادی و خلق و خوی انسان نیز تاثیر می‌گذارند. در صورت هر نوع اختلال در عملکرد مناسب این انتقال‌دهنده‌های عصبی استفاده از داروهای ویژه می‌تواند فعالیت آنها را به تعادل برساند. بر همین اساس عملکرد داروهای روانپزشکی در سه اختلال رایج را میتوان به این شکل تشریح کرد:
- مکانیسم اثر داروهای ضد افسردگی
داروهای ضد افسردگی باعث افزایش میزان انتقال دهنده‌های عصبی سروتونین و نورآدرنالین در خون می‌شوند. این مواد شیمیایی از عوامل تاثیرگذار بر خلق و خو و احساسات در انسان هستند که در نهایت باعث بهبود وضعیت خواب، افزایش اشتها و میزان تمرکز می‌شوند.
- مکانیسم اثر داروهای ضد اضطراب
داروهای ضد اضطراب میزان انتقال دهنده عصبی GABA را در خون افزایش می‌دهند. این ماده شیمیایی در مغز وظیفه احساس آرامش را بر عهده دارد. در نتیجه مصرف این داروها ممکن است کمی خواب آلودگی در فرد ایجاد شود که البته عامل اصلی خواب بهتر شبانه در فرد است.
- مکانیسم اثر داروهای ضد روان پریشی
داروهای ضد روان پریشی با تغییر در مواد شیمیایی مغز به کاهش علائمی مانند توهم، هذیان، اختلال تفکر و همچنین جلوگیری از بازگشت نشانه‌ها کمک می‌کنند. در اثر مصرف این داروها، سطح انتقال دهنده عصبی دوپامین به‌عنوان عامل اصلی منتقل کننده پیام‌ها به مغز در خون کاهش می‌یابد. در حقیقت افراد دارای اختلال روان‌پریشی میزان دوپامین در خون آنها در سطح بالایی است که با داروهای روانپزشکی خاص به تعادل می‌رسد.
به تعادل رساندن سطوح انتقال دهنده عصبی در خون از طریق داروهای روانپزشکی تاثیرات مفیدی بر سلامت فردی و اجتماعی فرد دارند. بنابراین توجه به مصرف به موقع آنها تحت نظارت پزشک ضروری است.
مزایای دارو درمانی در روانشناسی
عدم مصرف دارو در روند درمان اختلالات سلامت روان بیش از هر چیزی می‌تواند برای فرد خطر آفرین باشد. هر چند برای بسیاری از افراد این کار در ابتدا نا امید کننده به نظر می‌رسد، با این حال تغییرات مثبت ناشی از مصرف دارو در کنار هدایت روانشناس و روانپزشک تاثیر قابل توجهی بر سلامت جسمی و روابط اجتماعی دارد. از جمله این مزیت‌ها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- ارتقای کیفیت زندگی
زندگی همراه با بیماری سلامت روان می‌تواند زندگی روزمره و عادی فرد را مختل کند. اما با مصرف دارو یا ترکیب روش‌های روانشناسی و روانپزشکی علاوه بر بهبود علائم، دید شخص نسبت به زندگی و روابط با دیگران بهبود می‌یابد. انرژی بالاتر، احساس شادی بیشتر، توانایی تمرکز بیشتر بر فعالیت‌ها و حذف افکار اضافی آسیب زننده یا توهمات نادرست نسبت به خود یا اطرافیان همگی باعث افزایش کیفیت زندگی شخصی و اجتماعی فرد می‌شوند.
- کاهش خطر خودکشی
استفاده از داروهای روانپزشکی به دلیل تاثیر بر تثبیت خلق و خو و احساسات و همچنین کاهش توهمات ذهنی افراد مبتلا به اختلالات سلامت روان می‌تواند خطر خودکشی را در افراد کاهش دهد. استفاده از جلسات مشاوره روان درمانی به شکل ترکیبی با مصرف داروها تاثیر بر این موضوع را بیشتر خواهد کرد.
آیا دارو درمانی عوارض سهمگینی دارد؟
بیشترین ترس مراجعان در مورد دارو درمانی ترس از عوارض داروهای روان می‌باشد. این مورد اهمیت دارد که در اینجا سعی می کنیم به صورت خلاصه به این عوارض و رویکرد ما در قبال روان دارو درمانی بپردازیم. همچنان که گفته شد برای تجویز داروهای روان از یک رویکرد مثبت و منفی استفاده می‌شود. روانپزشک عوارض داروها را که متناسب با مقدار دوز و خانواده دارویی است در برابر منافع حاصله از درمان دارویی می‌گذارد.
هنگامی که منافع حاصله بیشتر از عوارض و معایب دارو درمانی بود آنگاه دارو تجویز می‌شود. همچنین باید به خاطر داشت که هیچگاه عوارض داروها بیشتر از علائم مختل کننده اختلالات نیستند. چند مورد از باورهای مراجعان که دیدگاهی منفی در مورد دارو درمانی دارند میتوان به احتمال اعتیاد یا وابستگی، بی احساسی آنان و انتظارات آنان از درمان سریع نامید.
اگر داروها متناسب با دوز توصیه شده و تحت نظر روانپزشک مصرف شود هیچگاه موجب اعتیاد در مراجعین نمی‌شود. در واقع اعتیادهایی را که در مورد داروها می‌بینیم و اکثر اوقات به داروهای روانگردان محرک و بنزودیازپین‌ها مربوط می‌باشد به این دلیل ایجاد شده است که این داروها بدون نسخه و تحت نظر روانپزشک مصرف نشده اند. پس میتوان تحت نظر روانپزشک بدون نگرانی در مورد وابستگی و اعتیاد به دارو از این نوع درمان بهره برد.
بسیاری از موارد مراجعان بیان می‌کنند که پس از مصرف داروهای روان دچار خواب آلودگی، گیجی یا بی احساسی می‌شوند. این موارد بیشتر در آغاز دارو درمانی اتفاق می‌افتد که واکنش اولیه بدن مراجعان به دارو می‌باشد. البته اگر این موارد شدید باشد نیاز است که مراجعان به روانپزشک مراجعه کرده و در مورد عوارض داروها دوباره اطلاعات کسب کنند. اما در اکثر موارد در دو یا سه هفته ابتدایی بدن به تعادل می‌رسد.
در مورد انتظارات مراجعان از درمان نیز در اکثر موارد داروها پس از دو تا 4 هفته تاثیر درمانی خود را بر روی اختلالات روانی نشان می‌دهند. اما مراجعان انتظار دارند به محض استفاده از دارو علائم و نشانه ها ناپدید شوند که این باور نادرستی است.
توصیه می‌شود مراجعان در این موارد صبر و حوصله بیشتری داشته باشند. همچنین نگرانی دیگر مراجعان این است که در برخی موارد مراجعان استفاده از دارو را یک انگ اجتماعی می‌دانند که نشان می‌دهند اختلالات آنها شدید و ناتوان کننده است. در واقع در بسیاری از موارد این نگرانی نادرستی می‌باشد و روان دارو درمانی همچون درمان روانشناختی یک رویکرد به درمان است که در برخی از اختلالات و موارد استفاده می‌شود و در برخی از موارد دیگر خیر.
روان دارو درمانی چیست؟
در برخی از اختلالات و مشکلات سلامت روان بنا بر تشخیص روانپزشک نیاز به کنترل و رفع علائم از طریق داروها می باشد. این موارد می‌تواند شامل اکثر اختلالات روانپزشکی در دوران کودکی، نوجوانی و بزرگسالی باشد.
بدین منظور روانپزشک برای تجویز داروها از یک رویکرد مثبت و منفی استفاده می‌کند. بدین معنا که آیا دارو درمانی روند بهبودی فرد را افزایش می‌دهد یا خیر. همچنین آیا اثرات روان دارو درمانی بر عوارض دارو برتری دارد یا خیر. پس از پاسخ به این مساله روانپزشک اقدام به تجویز دارو می‌کند. باید توجه کرد که تجویز دارو در حیطه وظائف روانپزشکان می‌باشد و روانپزشکان با توجه به وضعیت بیمار می توانند درمان دارویی مناسب برای بیمار تجویز نمایند. بنابراین دیگر می توان با خیال راحت گفت که اینطوری نیست که یا به سمت دارو درمانی حرکت کنید و یا روان درمانی. استفاده همزمان این دو با هم مخصوصا اگر زیر نظر یک متخصص باشد، جزو موثرترین روشها است. عکس زیر کاملا رد است.
ملاحظات مربوط به دارو درمانی در روانشناسی
روانپزشکان بعد از تشخیص نوع اختلال با توجه به شدت آن و وضعیت سلامت فرد، ملاحظات خاصی را در تجویز دارو بکار می‌برند و آن‌را به افراد توصیه می‌کنند. این ملاحظات شامل مواردی به شرح زیر است:
۱.در حین درمان با داروهای روانپزشکی باید از مصرف الکل و مواد مخدر اجتناب کرد. زیرا ترکیب آنها سلامت فرد را به خطر می‌اندازد.
۲. اگر داروها باعث خستگی یا خواب آلودگی می‌شود، لازم است در رانندگی یا کار با ماشین آلات صنعتی احتیاط کرد.
۳. زنان باردار یا شیرده لازم است با پزشک خود در مورد مصرف این داروها و عوارض احتمالی آن بر سلامت جنین صحبت کنند.
۴. مصرف داروها تنها باید با نظر پزشک قطع شوند. زیرا هر نوع قطع خودسرانه می‌تواند باعث عود بیماری و عوارض جانبی شدید شود.
۵. اگر واکنش‌های آلرژیک شدیدی مانند تب، بثورات پوستی یا عوارض مشابه هنگام مصرف داروها مشاهده شد، لازم است پزشک را در اسرع وقت در جریان گذاشت.
۶. احتمال ایجاد تداخل دارویی یا حساسیت به مصرف در افراد مسن دارای اختلالات مربوط به سلامت روان به دلیل استفاده از سایر داروها بیشتر است. همچنین امکان فراموشی یک دوز دارو یا مصرف بیش از اندازه در این دسته بیشتر است. بنابراین تجویز دوز مناسب و نظارت خانواده بر مصرف دارو توسط افراد مسن برای کاهش خطرات بسیار اهمیت دارد.
نتیجه‌گیری
در برخی موارد روانشناسان بر اساس ارزیابی‌های بالینی خود استفاده از دارو و مشاوره با روانپزشک را برای مدیریت علائم مربوط به اختلالات سلامت روان پیشنهاد می‌کنند. این حالت معمولا در زمان‌هایی که نشانه‌ها متوسط یا شدید هستند، کاملا ضروری است. اما باید توجه داشت که دارودرمانی تنها زمانی موثر خواهد بود که فرد بعد از مراجعه به پزشک متخصص، روند درمان خود را تا زمان توصیه شده توسط پزشک ادامه دهد.
مراجع:
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.