بلوغ دوران رشد جسمی و جنسی نوجوان و گذر او به دوران بزرگسالی است. این روند معمولا در دختران بین ۹ تا ۱۱ سالگی و در پسران بین ۱۰ تا ۱۳ سالگی شروع می‌شود. به دلیل تغییرات در ترشح هورمون‌های زنانه و مردانه، نوجوان احساسات و خلق و خوی متفاوتی را تجربه می‌کند. هر چند این موارد در افراد متفاوت است، با این حال برای جلوگیری از پیش آمدن تاثیرات نامطلوب در سلامت روان و تعاملات اجتماعی نوجوان والدین، باید به رابطه‌سازی عاطفی با والدین، رشد خودآگاهی اجتماعی و تنظیم هویت شخصیتی به کمک والدین و مشاور، توجه کافی داشته باشند. در این مطلب برای آگاهی بیشتر والدین، ضمن ارائه نشانه‌های رایج بلوغ در دختران و پسران، نکات قابل توجه برای همراهی با نوجوان در این دوران، و در انتها درباره مشاوره نوجوان برای کمک به گذر راحت تر از این مرحله زندگی، صحبت کرده ایم.
آنچه خواهید خواند
بلوغ چیست ؟
بلوغ مجموعه‌ای از تغییرات طبیعی در بدن نوجوانان برای ورود به مرحله بزرگسالی است. در این دوران با افزایش ترشح هورمون‌ها تغییراتی در ظاهر بدن نوجوان و همچنین احساسات او اتفاق می‌افتد. بنابراین نوجوان نسبت به محیط و عوامل استرس‌زا حساس‌تر است و رفتارهای جدیدی را از خود بروز می‌دهد.
آنها به دلیل در دست نداشتن منابع لازم درونی برای تنظیم و مدیریت احساسات خود، در بیشتر موارد کنترل خود را از دست می‌دهند. البته بسیاری از نوجوانان و والدین بدون نگرانی دوران بلوغ را پشت سر می‌گذارند. با این حال درصدی نیز در این مرحله از رشد خود آشفتگی‌های شدیدی را تجربه می‌کنند که نیاز به توجه بیشتر پدر و مادر و حتی دریافت مشاوره از متخصص دارد. بنابراین لازم است والدین با توجه به نشانه‌هایی که در این مرحله در فرزند خود مشاهده می‌کنند، اقدام‌های حمایتی مورد نیاز را برای وی انجام دهند.
علائم بلوغ در دختران و پسران به چه شکل است؟
در دوران بلوغ تغییراتی جسمی، جنسی، اجتماعی و عاطفی همزمان با افزایش ترشح هورمون‌ها اتفاق می‌افتد. شروع این دوران و مدت زمان آن به عوامل ژنتیکی، تغذیه‌ای و اجتماعی مختلفی بستگی دارد. دختران و پسران به اشکال مختلفی نشانه‌های آن را تجربه می‌کنند اما همه نوجوانان نشانه‌های مشترکی به شرح زیر دارند:
- پوست چرب و بروز آکنه
- موهای چرب که نیاز به شستشوی مداوم دارند
- افزایش تعریق و بوی بد بدن
- افزایش قد حدود ۱۳ سانتی‌متر در سال اول برای پسران و ۱۱ سانتی‌متر برای دختران
بجز این نشانه‌های عمومی، موارد خاص در دختران عبارتند از:
- رشد سینه و حساس شدن آن
- رشد موهای ناحیه تناسلی و زیر بغل
- شروع قاعدگی که ممکن است در ابتدا نامنظم باشد
- ترشحات شفاف یا سفید رنگ واژن به خصوص قبل از پریود
اما در پسران علائم بلوغ به شکل خاص عبارت است از:
- رشد آلت تناسلی و بیضه‌ها
- رشد موهای ناحیه تناسلی، زیر بغل و صورت
- شروع تولید تستوسترون
- شروع نعوظ و انزال
- تغییرات طبیعی صدا به خصوص بم شدن آن
در صورتی که والدین این دوران را به خوبی برای فرزند خود تشریح کنند، می‌توانند در مدیریت احساسات نوجوان و پیشگیری از تاثیرات نامطلوب آن به وی کمک کنند.
تغییرات جسمی و روانی در دوران بلوغ
همه نوجوانان، در دوران بلوغ همزمان با تغییرات فیزیکی ملموس و قابل مشاهده در اندام خود، دسته‌ای از تاثیرات روحی و اجتماعی را تجربه می‌کنند. این تاثیرات در هر فردی متفاوت است و به خصوص اگر نوجوان دارای بلوغ زودرس یا مشکلات سلامت روان داشته باشد، تغییرات می‌تواند در او به شکل شدیدتری خود را نشان دهد. به طور کلی این تاثیرات به شرح زیر هستند.
تاثیرات بلوغ
بیشترین تاثیرات بلوغ در نوجوانان را می‌توان در سه دسته جسمی، سلامت روان و تعاملات اجتماعی وی خلاصه کرد.
تاثیرات جسمی
یکی از واضح‌ترین تغییرات نوجوانان در دوران بلوغ تغییرات جسمی است. از آنجا که اندام آنها شروع به رشد می‌کند، ممکن است از این موضوع احساس ناراحتی کنند. البته شبکه‌های اجتماعی، خانواده و همسالان در ایجاد این احساسات منفی بسیار تاثیرگذار هستند. در نتیجه این حس نارضایتی می تواند خود را به شکل رفتارهای شدید یا وسواسی مانند پرخوری، کم خوری یا ورزش بیش از اندازه نشان دهد.
تاثیرات روانی
تغییرات هورمونی دوران بلوغ، نوجوانان را در معرض استرس و اضطراب بیشتری قرار می‌دهد. بنابراین آنها تحریک‌پذیرتر هستند و تغییرات خلقی بسیاری را تجربه می‌کنند. حساسیت بیشتر نسبت به عوامل استرس‌زا در محیط، اختلال خواب، کاهش تمرکز همه از مواردی هستند که می تواند باعث افزایش اضطراب و انزوای او از محیط پیرامون خود و تنهایی شود.
تاثیرات اجتماعی
همزمان با ایجاد تغییرات بدنی و احساسی در دوران بلوغ، نوجوان خودآگاه‌تر می‌شود. به این معنی که حساسیت بالاتری از نحوه برخورد دیگران با خود خواهد داشت. در نتیجه هنگام تعاملات اجتماعی اگر احساس نکند که مورد تایید نیست یا در مورد نظر دیگران نسبت به خود شک داشته باشد، عزت نفس و اعتماد به نفس او آسیب می‌بیند. این موضوع به شکل تغییرات خلق و خوی در رفتارهای اجتماعی با دیگران بروز می‌کند. از طرفی آنها بدون فکر رفتارهایی ناگهانی و بدون فکر بی آنکه متوجه عواقب آن باشند، نشان می‌دهند. این تغییر رفتار، تمایل به تجربه چیزهای جدید و جابجایی مرزها با والدین می‌تواند باعث بروز چالش‌هایی با دیگران شود.
نقش والدین در دوران بلوغ چیست؟
یکی از بهترین راه‌های حمایت از نوجوان در دوران بلوغ، اطمینان خاطر به وی برای در میان گذاشتن احساسات خود از این تغییرات بدون خجالت و ترس از قضاوت شدن است. والدین باید به او توضیح دهند که بلوغ دوران هیجان‌انگیز ورود به بزرگسالی است و از تغییرات بوجود آمده نباید احساس نگرانی کند. در این دوران نوجوان در مورد رشد اندام و شکل ظاهریش حساس است و مرتب خود را با دوستانش مقایسه می‌کند.
بنابراین لازم است پدر و مادر او را در پذیرش الگوی خاص بدنی خود کمک کنند. به این شکل که با درک نوجوان و گوش دادن بدون قضاوت به حرف‌های او، این تغییرات را برای وی عادی‌سازی کنند. از طرفی به دلیل حساس شدن نوجوان باید به حریم خصوصی او احترام گذاشت تا بتوان رابطه نزدیکی را برقرار کرد.
مشکلات رایج در دوران بلوغ چیست؟
تغییرات دوران بلوغ، مشکلاتی را برای نوجوان و والدین ایجاد می‌کند. رایج‌ترین آنها در سه دسته چالش‌های اضطرابی، نوسانات خلقی و رفتارهای اعتیاد آور قابل دسته‌بندی است. آشنایی با این مشکلات، والدین را در راهنمایی و کمک بهتر به فرزندان‌شان کمک می‌کند.
اضطراب و افسردگی
اضطراب و استرس یکی از مشکلات رایج نوجوانان در دوران بلوغ است که به دلیل تغییرات هورمونی و نوسانات احساسات آنها موضوعی طبیعی است. با این حال اگر این موارد شدید و در عین حال همراه با چالش‌های عاطفی غیر قابل بهبود به مرور زمان باشد، ممکن است وی را با افسردگی مواجه کند. بنابراین اگر نوجوان دوره‌های طولانی غم و اندوه و رفتارهای غیر عادی بیش از حد افسرده را نشان دهد، لازم است برای درمان آن با متخصص مشورت کرد.
مشکلات رفتاری
تغییرات خلقی بیشترین مشکلات دوران بلوغ در نوجوان است. او به دنبال ایجاد هویت، استقلال و تعریف جدیدی از خود است و در مدیریت احساساتش مشکل دارد. بنابراین ممکن است با شکستن حد و مرزهای خود با والدین، رفتارها و واکنش‌هایی خشن را در موقعیت‌های مختلف نشان دهد.
سوء مصرف مواد، بازی یا هر چیز اعتیادآور دیگر
در دوران بلوغ، تغییرات بسیاری در نواحی مختلف مغز به خصوص بخش مسئول تصمیم‌گیری، استدلال و کنترل هیجانات اتفاق می‌افتد. بنابراین نوجوان بیشتر تمایل به تجربه چیزهای جدید و رفتارهای ریسک‌پذیر به خصوص روی آوردن به اعتیاد و مصرف مواد مخدر دارد. در بسیاری موارد نیز استفاده بیش از حد از بازی‌های آنلاین که نوعی اعتیاد به اینترنت به حساب می‌آید، در این دوران بیشتر دیده می‌شود. مواردی که هر کدام با تاثیر نامطلوب بر روابط اجتماعی باعث انزوا و گوشه‌گیری نوجوان خواهد شد.
راهکارهای مقابله با مشکلات دوران بلوغ چیست؟
برای کاهش تاثیرات منفی روحی و جسمی دوران بلوغ، مجموعه‌ای از راهکارها می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. پایه اصلی این روش‌ها، ارائه مواردی با هدف ایجاد حس حمایت به نوجوان، کمک به کاهش استرس و در صورت نیاز دریافت مشاوره و راهنمایی متخصص است.
گروه‌های حمایتی
برقراری ارتباط با همسالان یا دوستان صمیمی که چالش‌های مشابهی را تجربه می‌کنند، یکی از مفیدترین راه‌های کاهش مشکلات دوران بلوغ است. این ارتباط می‌تواند با استفاده از گروه‌های حمایتی و تشکیل جلسات دوره‌ای با حضور همسالان نوجوان و همراهی متخصص برای راهنمایی و هدایت جلسه انجام گیرد. در طی این فرایند نوجوان با بیان احساسات خود به شکل آزادانه، ضمن استفاده از تجربیات دیگران، استرس خود را کاهش می‌دهد. علاوه بر این روش مدیریت بهتر احساسات و هیجانات خود را می‌آموزد.
آموزش مهارت‌های مقابله‌ای
مهارت‌های مقابله‌ای تکنیک‌ها و روش‌های کاهش یا حذف استرس ناشی از تغییرات هورمونی و روحی ناشی از آن در دوران بلوغ است. والدین با همراهی متخصص می‌توانند مهارت‌های زیر را در این ارتباط به نوجوان آموزش دهند:
- استفاده از تنفس عمیق در هنگام اضطراب و تمرین صبوری
- استفاده از فعالیت‌های بدنی مناسب، پیاده‌روی در طبیعت
- تشویق نوجوان به در میان گذاشتن احساسات
- استفاده از روش‌هایی مانند یادداشت روزانه، نقاشی، موسیقی، رقص و هنر برای بیان احساسات به شکل مثبت
مشاوره نوجوانان
در مواردی که تکنیک‌های معمول به کاهش استرس نوجوان و بازگشت او به روال روزمره زندگی خود جوابگو نیست، مراجعه به مشاور و در صورت نیاز استفاده از روان درمانی باید مورد توجه قرار گیرد. زیرا در برخی موارد مشکلات مزمن سلامت روان در نوجوان هنگام بلوغ تشدید می‌شود و در این حالت نیاز به برنامه درمانی ویژه است. این برنامه بسته به نیاز وی می‌تواند شامل مراجعات هفتگی، درمان‌های کوتاه مدت یا بلند مدت باشد. در قسمت مشاوره نوجوان، مفصلا این وع مشاوره را توضیح داده ایم.
مراجع:
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.