نوجوانی دوران گذر است و فرد در طی این مدت ممکن است دچار سردرگمی و بحران هویت شود. اینکه او کیست، نقش او در جامعه چیست، اهداف، ارزش‌ها و باورهای واقعی او چه هستند. همه و همه می‌تواند با ایجاد سوالات درونی در نوجوان، حس گیجی در وی ایجاد کند. هر چند این تغییرات فرصتی برای رشد به حساب می‌آیند با این حال اگر به شکل درستی مدیریت نشود، می‌تواند حتی در زندگی اجتماعی و سلامت روان نوجوان مشکل بوجود آورد. مشاور سعی می کند تا با آسیب‌شناسی هویتی در دوران بلوغ او، بررسی ردپای شبکه‌های اجتماعی در بحران هویتی او و موارد دیگر، تکنیک هایی مثل تکنیک‌های تقویت هویت سالم، روش‌های تغییر زاویه دید در بحران‌های هویتی و تمرین‌های خودآگاهی روزانه را به نوجوان یاد دهد و به او کمک کند. در این مطلب بعد از بررسی کامل این اختلال، نشانه، دلایل بروز و روش‌های درمانی را مورد بررسی قرار می دهیم.
آنچه خواهید خواند
اختلال هویت در نوجوانان چیست؟
اختلال بحران هویت در نوجوانان نوعی سردرگمی و تعارض روانی در زندگی فرد است که در طی آن او ارزش‌های اصلی، باورها و احساسات خود را زیر سوال می برد. این اصطلاح اولین بار توسط «اریک اریکسون»، روانشناس رشد، مطرح شد. او در نظریه خود بیان کرد که شکل‌گیری هویت در هر فردی و از جمله نوجوانان یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که می‌تواند وی را درگیر کند.
به عقیده او، بحران هویت زمان تجزیه و تحلیل و کاوش خود از جنبه‌های گوناگون و حرکت در مسیر رشد به حساب می‌آید. با این حال در برخی موارد تجربه این تغییر تبدیل به یک اختلال می‌شود که بر زندگی روزمره نوجوان تاثیر نامطلوب می گذارد. در این حالت بروز نشانه‌هایی مانند اضطراب، افسردگی یا تحریک‌پذیری بیش از اندازه حتی سلامت روان او را دچار مشکل میکند که لازم است با کمک درمان های تخصصی آن‌را کنترل کرد.
علائم اختلال هویت در نوجوانان چیست؟
نوجوانان در گذر از دوره بحرانی سن خود ممکن است دچار اختلالاتی شوند که برای آن‌ها مشکل زا باشد. این نشانه‌ها که در سه دسته عاطفی، رفتاری و اجتماعی بروز میکند، در صورت شدید بودن نیاز به توجه و درمان دارند. در صورت مشاهده هر یک از موارد زیر باید مشاوره با پزشک متخصص یا مشاور روانشناس را در اولویت قرار داد.
علائم عاطفی
در این حالت نوجوان تغییرات ناگهانی و شدیدی در خلق و خوی خود تجربه میکند و دچار بی‌ثباتی عاطفی است. مهم‌ترین نشانه‌ها به شکل عصبانیت، غمگینی، افسردگی، اضطراب، تحریک‌پذیری و مشکل در تنظیم احساسات بروز میکند.
علائم رفتاری
در اختلال شدید، ممکن است نوجوان رفتارهای پرخطری مانند سوء مصرف مواد، راننندگی بی احتیاط یا رابطه جنسی محافظت نشده داشته باشد. ضمن اینکه نوجوان بسیاری از این رفتارها را بدون در نظر گرفتن عواقب آن و به شکل هیجانی و ناگهانی انجام می‌دهد. حتی ممکن است عمدا و ناخواسته خود را در معرض خطر قرار دهد. مشکل در تمرکز، تغییرات شدید در ظاهر، عدم مراقبت از نظافت شخصی نمونه دیگری از این تغییرات رفتاری هستند.
علائم اجتماعی
نوجوان دچار اختلال بحران هویت از موقعیت های اجتماعی، دوستان و خانواده خود دوری میکند. به عبارتی علاقه‌ای به ارتباط با دیگران ندارد و بودن در تنهایی را ترجیح می دهد. همچنین ممکن است آن ها در محیط‌های اجتماعی افسرده، مضطرب یا گوشه‌گیر به نظر برسند.
به‌طور کلی نوجوان در این حالت ارزش، اخلاقیات و احساسات خود را زیر سوال می برد و در مورد آینده خود مطمئن نیست. احساس سردرگمی در زندگی و اعتقادات نشانه‌های مهم اختلال بحران هویت به حساب می‌آیند. بنابراین لازم است ضمن توجه به دلایل تشدید آن، در صورت نیاز نسبت به شروع روند درمان اقدام کرد.
علل اختلال هویت در نوجوانان چیست؟
سه دسته عامل مختلف ژنتیکی، محیطی و اجتماعی در ایجاد اختلال بحران هویت دخالت دارند. توجه به کنترل این عوامل می‌تواند در جلوگیری از تشدید و بحرانی شدن نشانه‌ها موثر باشد.
عوامل ژنتیکی
مطالعات بسیاری تاثیر ژن‌های مختلف بر ایجاد اختلال بحران هویت در نوجوانان را بررسی کرده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که تنها یک ژن خاص در این مورد دخیل نیست. اما مهم‌ترین آن‌ها در دو دسته زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:
- ژن‌های مرتبط با خلق و خو که بر نحوه تنظیم سروتونین و رشد سلول‌های عصبی تاثیر دارند
- ژن‌های مرتبط با شخصیت که بر نحوه عملکرد دوپامین و نوروآدرنالین موثرند
عوامل محیطی
این دسته از عوامل مانند شرایط استرس‌زای محیط خانواده یا مدرسه می‌تواند ریسک تشدید این اختلال را افزایش دهد. در صورتی‌که نوجوان زمینه ژنتیکی نیز داشته باشد، قرار گرفتن در این محیط‌ها اختلال بحران هویت را شدیدتر میکند.
عوامل اجتماعی
کیفیت روابط نوجوانان با والدین می‌تواند رشد هویتی آن‌ها را تحت تاثیر قرار دهد. به شکلی که خانواده‌های غیر حمایت کننده سردرگمی بیشتر و عدم اطمینان نوجوان در مورد هویت خود را باعث می‌شوند. همچنین اتفاقات مهم خانوادگی مانند طلاق، از دست دادن عزیزان یا نقل مکان به محل جدید کشف هویت او را چالش‌برانگیزتر میکند. شبکه‌های اجتماعی نیز به دلیل قرار دادن نوجوان در معرض طیف گسترده‌ای از سبک زندگی و شخصیت افراد مختلف در سن بحرانی وی می تواند سردرگمی هویتی را برای وی به دنبال داشته باشد. در برخی موارد نیز بحران‌های اجتماعی و سیاسی مانند جنگ، بلایای طبیعی، انواع جنبش‌های حقوق مدنی یا فمینیستی با زیر سوال بردن باورهای نوجوان، حس ناپایدار هویتی را در او ایجاد میکند.
البته باید توجه داشت که هر یک از این عوامل معمولا در تعامل با یکدیگر بر رشد هویتی نوجوان تاثیر می‌گذارند. بنابراین توجه به متعادل کردن هر یک از مواردی که در کنترل والدین است، نقش مهمی در تسریع روند بهبود آن دارد.
درمان اختلال هویت در نوجوانان چگونه است؟
اگر اختلال بحران هویت بر زندگی عادی و روزانه نوجوان تاثیر منفی بگذارد، در این صورت استفاده از روش‌های مختلف درمانی بر اساس نظر روانپزشک یا مشاور و استفاده از جلسات مشاوره نوجوان، باید مورد توجه قرار بگیرد. معمولا سه تکنیک زیر برای این منظور بکار می‌رود:
درمان روانشناختی
این نوع درمان برای رفع و رسیدگی به برخی مسائل ریشه‌ای مرتبط با موضوع می‌پردازد. یکی از شناخته‌شده ترین رویکردها، درمان شناختی-رفتاری (CBT) است. به این شکل که در طی جلسه افکار، الگوها و رفتارهای منفی که باعث بروز مشکل در دیدگاه فرد نسبت به خودش می‌شود، شناسایی و از طریق جلسات مشاوره‌ای برطرف می‌شود.
گروه درمانی
گروه درمانی یکی از موثرترین راه حل‌ها برای درمان اختلال بحران هویت در نوجوانان است. فرایند درمان از طریق برگزاری جلسات گروهی با همسالان دارای مشکل مشابه تحت نظارت روانشناس و مشاور انجام می‌گیرد. نوجوان در این جلسه داستان خود را با دیگران به اشتراک می‌گذارد و با گوش دادن به تجربیات افراد حاضر در گروه راه حل مواجهه با چالش را پیدا میکند. نظارت متخصص گروه برای هدایت موثر صحبت‌ها به سمت و سوی درست با هدف نتیجه‌گیری مطلوب بسیار اهمیت دارد. در قسمت گروه درمانی، این روش درمان را بیشتر توضیح داده ایم.
دارو درمانی
در مواردی که اختلال بحران هویت سلامت روحی فرد را دچار مشکل کند، تجویز دارو توسط پزشک ضروری خواهد بود. به‌عنوان مثال در صورت مشاهده نشانه‌های افسردگی یا اضطراب شدید برای بهبود سریع‌تر، دارو درمانی استفاده می‌شود.
با این وجود در کنار هر یک از روش‌های درمانی، رعایت نکات مختلف توسط والدین و خود نوجوان تطبیق فرد با احساسات و چالش ها در طی دوران بحران هویت را آسان‌تر میکند. (برای اطلاعات بیش تر درباره درمان دارویی می توانید به قسمت دارودرمانی مراجعه کنید.)
راهکارهای مراقبتی اختلال هویت در نوجوانان چیست؟
استفاده از نظر پزشک و متخصص روانشناس برای برخورد صحیح و درمان اختلال بحران هویت، زمانی موثر واقع می‌شود که نوجوان، والدین و معلمان نکات پیشگیرانه‌ای را برای جلوگیری از تشدید آن بکار برند. در حقیقت درک کامل نشانه‌ها و نحوه برخورد صحیح با آن‌ها نقش مهمی در تسریع گذر از این دوران و مدیریت آن دارد. در این مطلب مهم‌ترین نکات فردی و همچنین اجتماعی در مدرسه و محیط خانواده مورد بررسی قرار می‌گیرند:
نکاتی برای والدین
با توجه به آنکه نوجوان بخش بیشتری از طول روز را در کنار خانواده می‌گذراند، نقش حمایتی آن‌ها در کنترل این بحران بسیار اهمیت دارد. والدین می‌توانند موارد زیر را در خانه و در ارتباط با نوجوان رعایت کنند:
۱. نوجوان خود را هر آن طور که هست بپذیرید و به احساسات او احترام بگذارید. این موضوع به معنای دادن حس ارزشمندی به او و داشتن رفتاری گرم و دلسوزانه در عین ارائه راهنمایی‌های مفید برای جلوگیری از رفتارهای مخاطره‌آمیز است.
۲. از او بخواهید افکار و احساسات خود را با شما در میان بگذارد. در این میان بدون قضاوت و تنها با همدلی کامل به او گوش دهید.
۳. حس علاقه خود را به شکلی صادقانه به او منتقل کنید تا در کنار شما احساس آرامش و اعتماد داشته باشد.
۴. او را به انجام فعالیت‌های ورزشی و آرامش بخش تشویق کنید.
۵. با ایجاد محیطی امن، باز و حمایت کننده در خانه نوجوان را تشویق به در میان گذاشتن افکار خود کنید.
۶. نوجوان را تشویق کنید که به دنبال علائق و استعدادهای خود برود و آن‌ها را کشف کند.
نکاتی برای معلمان
معلمان در مدارس نیز می توانند با هدایت درست نوجوان و گوشزد کردن نکات مورد نیاز، او را در گذر از این بحران هویتی کمک کنند. نکات زیر مهم‌ترین موارد قابل ذکر برای اجرا توسط معلمان است:
۱.فضایی دوستانه، امن و محترمان در کلاس درس برای بیان افکار نوجوان فراهم کنید تا به این شکل حس ارزشمندی را در او تقویت کرده باشید.
۲. از نوجوانان بخواهید تا تجربیات خود در خصوص مشکلات و چالش های خود در این دوران را به اشتراک بگذارند.
۳. در عین رویکرد حمایتی و درک نوجوان، انتظارات رونی را برای رفتار و عملکرد تحصیلی او تعیین کنید.
۴. فعالیت‌ها و تمرین‌هایی را با هدف کمک به نوجوان برای کشف هویت، ارزش‌ها و باورهای خود طراحی کنید.
۵. با استفاده از هنر، موسیقی، نمایش یا نوشتن نوجوان را بدر بیان خلاقانه هویت شخصی خود کمک کنید.
۶. داستان‌های مشابهی از افرادی که بر چالش‌های هویتی خود غلبه کرده‌اند را در کلاس درس به اشتراک بگذارید.
۷. فضایی امن و همدلانه برای دریافت مشاوره و راهنمایی شخصی نوجوانان فراهم کنید.
نکاتی برای نوجوانان
نوجوانان نیز به تنهایی باید نقش مراقبتی از خود را در حین تجربه بحران هویتی بیاموزند. رعایت موارد زیر در این خصوص کمک کننده است:
۱.در مورد احساسات خود با فرد مورد اعتمادتان صحبت کنید.
۲. با دنبال کردن علاقه‌مندی‌ها و امتحان چیزهای جدید، بخش‌های مختلف وجودتان را کشف کنید.
۳. برای ایجاد حس هدفمندی به شکل روزانه فهرستی از کارهای مد نظر خود برای انجام تهیه کنید و در جهت تحقق آن‌ها گام بردارید.
۴. به این موضوع توجه کنید که کشف خود واقعی تان زمان می‌برد و باید در این راه صبور باشید.
۵. با ورزش کردن و فعالیت بدنی، مدیتیشن و نوشتن، خودگویی‌هایی منفی و بیش از حد فکر کردن را از خود دور کنید.
۶. وقتی سردرگمی در شما بالا است و با خودتان در تضاد هستید، تصمیم‌گیری‌های مهم را انجام ندهید.
نتیجه‌گیری
اختلال بحران هویت می‌تواند باعث ایجاد حس سرخوردگی یا سردرگمی در نوجوان شود. احساسی که فرد در این دوران تجربه میکند، فرصتی برای کشف هویت واقعی و رشد بیشتر است. زیرا تغییر، بخشی از زندگی است و نوجوان با درک بهتر خود می‌تواند اهداف، ارزش ها و باورهای خود را بشناسد. با این حال در برخی موارد این بحران هویت ممکن است سلامت روان نوجوان را با خطر مواجه کند و با ایجاد علائمی مانند اضطراب، افسردگی و تحریک پذیری، زندگی روزانه او را دچار اختلال کند. بنابراین در چنین حالتی لازم است با مراجعه به روانشناس یا روانپزشک نسبت به شروع درمان اقدام کرد.
مراجع:
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.