عزت نفس پایین در نوجوانان، به خصوص دختران، ریشه بسیاری از بیماری‌های سلامت روان و شخصیتی در آینده آنان است. نوجوانان دارای این کمبود، حس بی ارزشی، ناکافی بودن و دوست نداشته شدن می‌کنند. در صورت عدم توجه به این موضوع و بکار نبردن راهکارهای افزایش عزت نفس در نوجوان، این موضوع می‌تواند زمینه افسردگی و اضطراب را ایجاد کند. چیزی که در نهایت بر روابط اجتماعی و موفقیت حرفه‌ای نوجوان در بزرگسالی هم تاثیرگذار است. با توجه به اهمیت موضوع عزت نفس در شکل‌گیری جامعه ای سالم و موفق، در این مطلب به شکل تخصصی، بعد از تعریفی خلاصه از کمبود عزت نفس در نوجوان، نشانه‌ها، دلایل و راهکارهای مورد نیاز برای تقویت عزت نفس در آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
آنچه خواهید خواند
کمبود عزت نفس در نوجوان به چه معنا است؟
عزت نفس، نظر کلی فرد در مورد خود و نحوه درک توانایی‌ها و ارزشهایش است. روانشناسان، عزت نفس پایین در نوجوانان را نوعی اختلال در تفکر می‌دانند که در صورت عدم اصلاح به یک الگوی فکری تبدیل می‌شود. به شکلی که او باورهای ناسالمی نسبت به خود و ارزشهایش دارد و به آن‌ها بسیار فکر می‌کند. نتیجه این حالت می‌تواند منجر به درس نخواندن، دیر رسیدن به مدرسه و سرزنش خود به دلیل عدم توانایی در انجام وظایف شود. این دسته نوجوانان به شکلی افراطی و غیر منطقی خود را با همسالانی که از نظر آن‌ها جذاب‌تر و باهوش‌تر هستند، مقایسه می‌کنند. به همین دلیل دائما احساس بی لیاقتی می‌کنند و ارزش خود را زیر سوال می‌برند. کمبود عزت نفس معلول یک سری رفتارهای خاص در اطرافیان یا مشکلات زمینه‌ای است که باید آن‌ها را ریشه‌یابی و درمان کرد.
علل کمبود عزت نفس در نوجوانان چیست؟
معمولا نوجوانان در این سن، احساسات و روابط مختلفی را تجربه می‌کنند که می‌تواند بر روی عزت نفس آن‌ها تاثیر منفی بگذارد. تاثیرپذیری بالای نوجوان از محیط پیرامون مانند والدین، همسالان و فضای مجازی و مشکلات زمینه‌ای سلامت روان هر یک در صورت مدیریت نادرست در نهایت کاهش عزت نفس او را به‌دنبال خواهد داشت. اما هر یک از این موارد چگونه تاثیرگذارند:
تاثیر والدین
والدین نقش مهمی در شکل‌گیری عزت نفس فرزندان خود دارند. انتقادات و سرزنش‌های غیر منطقی و مداوم می‌تواند احساس بی‌لیاقتی، کافی نبودن و بی ارزشی را به او انتقال دهد. در این حالت نوجوان نسبت به توانمندی‌های خود دچار شک و تردید می‌شود و نوعی خود تحقیری را تجربه می‌کند. این موضوع در درازمدت حتی می‌تواند برقراری روابط اجتماعی سالم برای وی را با مشکل روبرو کند.
افسردگی و اضطراب
افسردگی و اضطراب از مشکلات رایج سلامت روان هستند که می‌توانند عزت نفس را در نوجوان کاهش دهند. افرادی که دچار این دو اختلال هستند، غمگینی، نا امیدی و بی ارزشی را تجربه می‌کنند. حتی ممکن است احساس کنند که از گروه دوستان خود کنار گذاشته شده‌اند و در نتیجه روابط اجتماعی و عملکرد آن‌ها در مدرسه نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
تاثیرپذیری از همسالان
در برخی موارد، نوجوان برای سازگار کردن خود با همسالان و مورد پذیرش قرار گرفتن ممکن است درگیر فعالیت‌هایی شود که تمایلی برای انجام آن ندارد. به عنوان مثال درگیر شدن در اعتیاد یا رفتارهای پر خطر که تنها برای مورد پذیرش قرار گرفتن در جمع انجام می‌گیرد، نوجوان را دچار بی‌ارزشی، احساس شرم و گناه می کند.
شبکه‌های اجتماعی
شبکه‌های اجتماعی ابزاری قدرتمند برای تحت تاثیر قرار دادن عزت نفس نوجوانان هستند. زیرا آنچه در این شبکه‌ها نمایش داده می‌شود، در بسیاری موارد تصویری تحریف شده از واقعیت است که نوجوان به خاطر نداشتن آن موقعیت شروع به سرزنش خود می‌کند. در نتیحه به مرور دچار اضطراب، افسردگی و کاهش عزت نفس خواهد شد. نمونه بارز آن به خصوص در زمانی است که او از ظاهر خود راضی نیست و تصاویر منتشر شده در این شبکه‌ها با ایجاد وسواس ناسالم و اضطراب باعث می‌شود که نوجوان دچار احساس بی کفایتی و بی ارزشی نسبت به خود شود.
اما همه این موارد از طریق نشانه‌های خاصی به شکل رفتاری و عاطفی در نوجوان بروز می‌کند. دانستن این نشانه‌ها، شناسایی ریشه‌ها و سپس انجام فعالیت‌هایی خاص در جهت رفع آن‌ها کمک بسیاری به سلامت روان و بهبود کیفیت زندگی فرد می‌کند.
علائم کمبود عزت نفس در نوجوانان چیست؟
نوجوانان دارای کمبود عزت نفس، نشانه‌های رفتاری و عاطفی مختلفی در روابط و زندگی روزمره خود نشان می‌دهند. توجه به این نشانه‌ها کمک بزرگی برای والدین با هدف برطرف کردن آن است. متداول‌ترین این علائم عبارتند از:
- انتقاد مداوم از خود و سرزنش کردن اینکه کامل و ایده‌آل نیستند
- دوری از انجام کارهای سخت و چالش برانگیز به دلیل اینکه ترس از شکست دارند
- دروغگویی و تقلب وقتی در موقعیتی احساس شکست و ضعف می‌کنند
- احساس گناه حتی در موقعیت‌هایی که تقصیرکار نیستند
- حساس بودن و نگرانی از نظراتی که دیگران نسبت به آن‌ها دارند
- اجازه دادن به دیگران برای بد رفتاری با آن‌ها زیر احساس بی لیاقتی دارند
- قلدری، کنترل‌گری، مسخره کردن همسالان، عدم انعطاف‌پذیری برای آنکه حس بی‌ارزشی خود را پنهان کنند
- کناره‌گیری اجتماعی و داشتن ارتباط کمتر با دوستان به دلیل اینکه ارزش خود را پایین می‌دانند
- نوجوانان دارای عزت نفس پایین خواهان توجه و تایید همسالان و والدین خود هستند
- اغراق بیش از اندازه در مورد خود و دستاوردها که با هدف جلب توجه انجام می‌شود
- خودآزاری مانند کوبیدن سر به دیوار، سوزاندن بخشی از بدن، کندن موها که موجب آسیب می‌شود
- سوء مصرف مواد مخدر و الکل، دزدی که بیشتر به دلیل تاثیرپذیری از همسالان اتفاق می‌افتد
البته معمولا تشخیص این نشانه‌ها برای والدین دشوار است زیرا در بسیاری موارد آن‌ها را به سن و سال و بدخلقی او نسبت می دهند. با این حال در صورتی که این علائم به شکل مداوم و بیش از سه ماه در نوجوان دوام داشت، لازم است برای درمان آن چاره‌اندیشی کرد.
راهکارهای افزایش عزت نفس در نوجوانان چیست؟
افزایش عزت نفس در نوجوان مسیری طولانی مدت است که نیاز به پشتکار مداوم از طرف خود فرد و همچنین حمایت همیشگی والدین دارد. هر چند در برخی موارد و در صورت تاثیرگذار نبودن راهکارها، دریافت مشاوره از متخصص نیز لازم و ضروری است. در انتهای بحث مهم‌ترین روش‌های تقویت عزت نفس در نوجوانان مورد بررسی قرار می‌گیرند.
راهکارهای فردی
اولین راهکار، توجه نوجوان به مراقبت به خود و ایجاد حس ارزشمندی از طریق فعالیت‌های مختلف به شرح زیر است:
- تهیه فهرستی از نکات مثبت شخصیتی، توانمندی‌ها و مهارت و به خاطر آوردن و تمرکز بر آن‌ها به شکل روزانه
- دوری از قرار گرفتن در موقعیت‌ها یا انجام فعالیت‌های استرس‌زای منفی
- تشویق و قدردانی از خود هنگام انجام کارهای مثبت و مفید
- ترسیم هدف‌های دست یافتنی کوچک برای زندگی شخصی
- انجام ورزش، تکنیک‌های آرامش بخش تنفسی مانند مدیتیشن و یوگا، پیروی از سبک زندگی سالم
- قرار گرفتن در جمع‌ها و روابط سالم و معاشرت با افراد مثبت
راهکارهای اجتماعی
دومین راهکار حمایت عاطفی والدین در خانواده یا معلمان در محیط مدرسه است. هر کدام از این افراد می توانند با انجام کارهای زیر باعث افزایش عزت نفس نوجوان شوند:
- نظرخواهی از نوجوان در برنامه‌‌ریزی‌های خانوادگی حتی در مسائل جزیی مانند خرید هدیه برای دوست
- تشویق و قدردانی از انجام کارهای مثبت وی به شکل صمیمانه و واقعی نه از روی تظاهر
- تشویق نوجوان به برنامه‌ریزی و تعیین اهداف واقع‌بینانه در زندگی شخصی خود
- گذراندن وقت با نوجوان و همراهی او در فعالیت‌های خود مراقبتی مانند ورزش، تهیه غذای سالم، تفریحات مناسب
- اختصاص وقت به نوجوان در طول روز برای گوش دادن بدون قضاوت به او
- داشتن رفتار همراه احترام با نوجوان
- دور کردن نوجوان از موضوعات استرس‌زای خانوادگی یا بحران‌ها
- انتقال حس دوست داشتن بدون قید و شرط به او با گفتن جملات و داشتن رفتار محبت آمیز
- تشویق نوجوان به انجام فعالیت‌های داوطلبانه گروهی
راهکارهای تخصصی
افزایش عزت نفس در نوجوان، راهی یک شبه نیست و ممکن است رسیدن به سطح مطلوب آن ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد. سطح عزت نفس در هر میزانی که باشد، وظیفه والدین ایجاد حس ارزشمندی همراه با احترام و حمایت است. با این حال برخی موارد تلاش‌های اطرافیان برای تقویت عزت نفس نوجوان کافی نیست. در این حالت در صورتی‌که رفتارها و نشانه‌های ناشی از کمبود آن بالا گرفت، لازم است نسبت به دریافت کمک تخصصی از روانشناس و مشاوره نوجوان لازم در این خصوص اقدام کرد. در طی این مشاوره متخصص ضمن شناسایی ریشه های بروز این الگوی فکری، با ارائه نظرات خود والدین و نوجوان را در جهت انجام فعالیت‌هایی خاص هدایت می‌کند. در صورت لزوم وی ممکن است برای رفع پاره‌ای از مشکلات سلامت روان به عنوان عامل احساس بی ارزشی، از کمک روانپزشک نیز استفاده کند.
در هر حال باید توجه داشت که اصلی ترین عامل تقویت و حفظ عزت نفس در نوجوان، حمایت والدینی است که حس احترام، پذیرش و دوست داشتن خود را به نوجوان منتقل می‌کنند. بنابراین لازم است با توجه ویژه به فرزند خود، پایه‌های بهبود کیفیت زندگی شخصی و اجتماعی او را فراهم کرد.
مراجع:
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.
