اختلال تیک عصبی حرکات یا صداهای ناگهانی و تکراری هستند که در کودکان اغلب از سنین ابتدایی آغاز می‌شود. این اختلال بر حسب شدت خود می‌تواند به شکل موقت تا حتی بیشتر از یکسال کودک را درگیر کند. از آنجا که برای کودک کنار آمدن با این مشکل سخت است، عدم توجه به درمان و برخورد صحیح با آن از طرف والدین می‌تواند مشکلات کمبود عزت نفس و اعتماد به نفس را در کودک ایجاد کند. در این مطلب بعد از تشریح دلایل و نشانه‌های این اختلال، به بررسی روش تشخیص و نحوه درمان آن در کودکان (درمان روانشناختی و استفاده از جلسات مشاوره کودک، درمان دارویی و سایر موارد) می‌پردازیم. در انتها نیز نکات ویژه‌ای را برای نحوه برخورد والدین در جهت مدیریت این اختلال بیان می‌کنیم.
آنچه خواهید خواند
اختلال تیک عصبی چیست؟
تیک‌ها، حرکات یا صداهای ناگهانی و کنترل نشده‌ای مانند صاف کردن گلو، پرش پلک، تکان سر یا مواردی از این دست هستند که به صورت مداوم تکرار می‌شوند. این اختلال در بزرگسالان و حتی کودکان ایجاد می‌شود و می‌تواند تا بیش از یکسال هم علائم فرد را درگیر کند. معمولا این اختلال در کودکان پسر بیشتر از دختران است و زمانی عود پیدا می‌کند که کودک خسته یا مضطرب باشد. دلایل بسیاری از جمله سابقه خانوادگی به عنوان ریشه بوجود آمدن تیک در کودکان مطرح است که هر یک نیاز به درمان خاص خود را دارد.
علل اختلال تیک عصبی چیست؟
علت دقیق اختلال تیک عصبی شناخته شده نیست. اما می‌توان مهم‌ترین موارد و عوامل ریسک موجود را در این خصوص به شرح زیر تقسیم‌بندی کرد:
- عوامل ژنتیکی: در بیشتر موارد تیک‌ها ریشه خانوادگی و ژنتیک دارند. از طرفی درصد درگیر شدن پسران بیشتر از دختران است. برخی تحقیقات جهش‌های ژنی خاص در بدن را نیز به عنوان دلیل اختلال تیک عصبی شدید یا سندروم تورت بیان می‌کنند.
- عوامل محیطی: اختلال تیک می تواند ناشی از یک آسیب محیطی باشد. صدمه به سر، عفونت، عمل‌های جراحی یا برخی سموم شیمیایی محیطی می‌توانند باعث بروز آن شوند.
- عوامل شیمیایی مغز: پزشکان تغییرات برخی مواد شیمیایی خاص مانند گلوتامات، سروتونین و دوپامین را نیز در ایجاد اختلال تیک عصبی موثر می‌دانند. البته برخی اختلالات پزشکی جدی مغزی هم می‌تواند تیک‌های عصبی را ایجاد کنند که تشخیص آن‌ها بر عهده متخصص است.
فارغ از ریشه ایجاد تیک عصبی در کودکان، والدین لازم است بعد از تشخیص نشانه‌ها، روند درمان و دریافت مشاوره از پزشک متخصص را مورد توجه قرار دهند.
انواع اختلال تیک عصبی
اختلال تیک عصبی با توجه به ویژگی آن در دو دسته کلی ساده و پیچده تقسیم‌بندی می‌شود که هر مورد نشانه‌ها و ریشه‌های خاص خود را دارد:
- تیک‌های ساده: این دسته، حرکات ناگهانی و کوتاهی هستند که بیشتر تعدادی از عضلات اطراف سر و گردن را درگیر می‌کند. پلک زدن، شانه بالا انداختن، اخم کردن، تکان سر، بالا کشیدن دماغ، صداهای کوتاه که به شکل تکراری و مداوم اتفاق می‌افتند، از رایج‌ترین تیک‌های ساده هستند.
- تیک‌های پیچیده: این دسته مجموعه‌ای از الگوها و حرکات تکراری هستند که چندین عضله را در بدن درگیر می‌کند. پرش عضلات، بو کردن یا لمس مرتب اشیا، لمس مکرر بینی، لمس یا تکرار حرف دیگران یا کلمات، فریادهای خشن، سرفه یا صاف کردن مکرر صدا از جمله این تیک‌ها هستند.
البته این دسته‌بندی به شکل کلی است و در برخی موارد تیک‌ها بر حسب نوع عضله درگیر، به انواع حرکتی و صوتی هم تقسیم‌بندی می‌شوند. در این حالت هر نوع صوت تکرار شونده در دسته تیک صوتی و حرکت‌های تکرار شونده و ناگهانی عضلات به عنوان تیک حرکتی شناخته می‌شود.
در طبقه‌بندی دیگر نیز، انواع تیک‌های عصبی بر اساس طول مدت درگیر کردن کودک به سه دسته زیر هم تقسیم می‌شوند:
- تیک‌های گذرا: تیک‌های حرکتی یا صوتی که بیشتر از چهار هفته اما کمتر از یکسال طول می‌کشند.
- تیک‌های مزمن: تیک‌های صوتی یا حرکتی که بیش از یکسال کودک را درگیر می‌کند.
- سندروم تورت: شدیدترین نوع اختلال تیک که حداقل یکسال طول می‌کشد.
در هر حال بعد از شناسایی اولیه هر یک از این نشانه‌ها در کودک، تشخیص نهایی و روش درمان با استفاده از ابزارهای تخصصی بر عهده پزشک است.
تشخیص اختلال تیک عصبی چگونه است؟
تشخیص اختلال تیک عصبی در کودکان با استفاده از ارزیابی‌های فیزیکی پزشک، صحبت با والدین و کودک در خصوص شدت و نوع نشانه‌ها و در صورت لزوم ابزارهای تخصصی تصویربرداری از مغز است. هر یک از این روش‌ها طی مراحل مختلف با توجه به روند ارزیابی پزشک انجام می‌گیرد.
- معاینه فیزیکی
ویژگی اصلی اختلال تیک که آن را از سایر مشکلات حرکتی متمایز می‌کند، ناگهانی بودن، سرعت بالا و موقتی بودن حرکت و همچنین ناپدید شدن آن در خواب است. این حالت ممکن است با مشکل عصبی زمینه‌ای یا مزمن در کودک نیز همراه باشد. بنابراین پزشک معاینه کاملی از کودک برای بررسی این نشانه‌ها انجام می‌دهد.
- مصاحبه با کودک و والدین
در این حالت متخصص از والدین در خصوص حرکت‌های خاص کودک سوالاتی را می‌پرسد. همچنین صحبت با کودک در مورد تجربیات و احساس او حین اختلال تیک بخش مهم روند تشخیص است. برخی موارد خاص نیز کودکان مبتلا به تیک ممکن است مواردی مانند مشکل در تمرکز، بیقراری، اضطراب را هم داشته باشند. در این حالت پزشک اطفال سوالاتی از والدین در مورد سطح یادگیری و تمرکز وی خواهد پرسید.
- ابزارهای تشخیصی ویژه
در برخی موارد برای ردیابی اختلالات شدید مانند سندروم تورت، پزشک از ابزارهای تشخیصی مانند MRI، الکتروآنسفالوگرافی، توموگرافی های کامپیوتری یا آزمایش‌های خون خاص استفاده می‌کند.
در نهایت پزشک بعد از ارزیابی و تشخیص کامل اختلال، برنامه درمانی لازم و نکات مورد نظر برای رعایت توسط والدین را ارائه می‌کند.
درمان اختلال تیک عصبی چگونه است؟
متخصصان برای بهبود و کنترل علائم اختلال تیک در کودکان ترکیبی از درمان‌های روانشناختی و دارو درمانی را بکار می برند.
درمان روانشناختی
در بخشی از این روند، روانشناس کودک از درمان‌های اصلاح رفتاری برای کمک به کودک با هدف یادگیری نحوه کنترل یا رها کردن تیک در زمان مناسب استفاده می‌کند. همچنین متخصص با آموزش‌های خاص در مواردی که تیک‌ها روابط اجتماعی کودک در بین همسالان و محیط مدرسه را تحت تاثیر قرار می‌دهد، به وی در حفظ عزت نفس خود کمک می‌کند.
دارودرمانی
در خصوص دارودرمانی باید به این نکته اشاره کرد که این تجویز توسط پزشک با هدف کاهش نشانه‌های خاص مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما در کل دارویی وجود ندارد که برای همه مبتلایان به این اختلال مفید باشد.
سایر روش‌های درمان
در کنار این دو روش، استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی و بیوفیدبک نیز بنا بر تشخیص پزشک برای کاهش استرس کودک به‌دلیل وجود این اختلال و در نتیجه کمک به بهبود وی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در هر حالت روانشناس یا پزشک اطفال بر اساس شدت نشانه‌ها و ارزیابی کلی کودک از لحاظ جسمانی و روانشناسی، گزینه درمانی مناسب را انتخاب می‌کند. با این حال لازم است در طول درمان با اعتماد به پزشک صبر و آرامش کافی را در این خصوص داشت.
روند بهبود اختلال تیک عصبی
معمولا بیشتر اختلالات تیک در کودکان بعد از سن ۱۱ سالگی شروع به بهتر شدن می‌کنند و عوارض شدیدی ندارند. وجود تیک به خودی خود آسیبی به کودک نمی‌رساند، اما ممکن است او به خاطر خجالت از این موضوع، دچار کمبود عزت نفس شود. این حالت به‌خصوص در مورد تیک‌های صوتی در محیط مدرسه برای کودک مشکل‌زا است. بنابراین بهترین روش برای روبرو شدن با این اختلال، اطمینان از بهبود آن در دراز مدت و دریافت آموزش لازم از طریق روانشناس و متخصص برای آگاه کردن و کمک به کودک است. دریافت مشاوره می‌تواند اعتماد به نفس و عزت نفس کودک را افزایش دهد.
نکاتی برای والدین
یکی از چالش‌های کودکان در کنترل اختلال تیک، نحوه رفتار والدین، دوستان و سایر افراد با آن‌ها است. بهترین روشی که پدر و مادر می‌توانند در روبرو شدن با تیک‌های عصبی استفاده کنند، توجه غیر عمد و همراه با مراقبت هنگام حملات تیک است. صحبت با معلم‌ها در مدرسه و آگاه کردن آن‌ها نیز بسیار اهمیت دارد. علاوه بر این رعایت نکات زیر کمک کننده است:
- واکنش نشان ندادن حین ایجاد تیک در کودک
- برنامه‌ریزی خواب کافی و منظم برای او
- اختصاص مکانی ساکت و آرام به کودک در زمان نیاز به رهاسازی و کنار آمدن با تیک
- پرت کردن حواس کودک به سمت انجام فعالیتی دیگر در زمان ایجاد تیک
- آموزش تکنیک‌های آرامش دهنده مانند رنگ‌آمیزی، نقاشی، گوش دادن به موسیقی یا تمرینات تنفسی
- تاکید و یادآوری نقاط قوت کودک برای افزایش اعتماد به نفس در او
البته باید به این نکته توجه کرد که این موارد نکات تکمیلی برای کمک به بهبود و کنترل اختلال تیک هستند. استفاده از نظر پزشک متخصص بهترین راهکاری است که برای بهبود سریع‌تر و بازگرداندن کودک به روند عادی زندگی اجتماعی باید والدین در نظر بگیرند.
مراجع:
من دکتر وحیده فتحی واوسری به همراه نویسندگان معتمد، محتواهای مختلف روانشناسی را در وبسایت دلوان، منتشر می کنیم. برای ارتباط بیشتر می توانید با همکاران من در کلینیک ارتباط بگیرید.
